Nguyễn chưa kịp đi xa hơn nữa thì một nhóm Minh lưu vong khác
lại đặt một đầu cầu cho Nguyễn bước qua đến bờ vịnh Thái Lan. Mạc Cửu
(1655-1735), một tay giang hồ người Lôi Châu mới 16 tuổi đã trôi dạt đến
đất Cao Miên, khéo léo được trọng dụng rồi tìm cách kinh dinh riêng vùng
Hà Tiên theo cung cách của một dân tứ chiếng mang tham vọng lớn: Gá
bạc, chiêu tập lưu dân khai khẩn ruộng đất, trao đổi sản vật nội địa ở vùng
núi Tượng kề phía sau. Tiếng là Mạc lúc đầu chỉ lập thành 7 thôn xã nhưng
trong thực tế theo các địa danh nêu ra, rõ là ảnh hưởng cả bờ biển phía
đông vịnh Thái Lan như được xác định về sau trong những cuộc xung đột
của Nguyễn và Cao Miên được Mạc đứng làm trung gian. Dù sao thì Mạc
Cửu cũng không thể nào đủ sức đương cự với hai thế lực mang tầm vóc
quốc gia đang lên như Đàng Trong và Xiêm La. Đất nước Cao Miên mà
ông nhờ cậy, làm quan thì quá yếu ớt, chưa đủ khiến ông tránh được tai vạ
bị vua Xiêm bắt đi (1706). Lần trốn về căn cứ cũ, ông nhìn ra được hướng
liên minh phải có. Ông hẳn thấy rõ những người đồng hương với ông đang
phục vụ chính quyền Nguyễn ở bên kia các nhánh sông lớn. Không rõ việc
kết nối hôn nhân với Trần Thượng Xuyên xảy ra vào lúc nào nhưng rõ ràng
toán Minh dân 1679 và chính quyền Đàng Trong mang tính cách đồng văn
hoá đã khiến cho sự đầu phục của ông cựu Ốc nha / Okya của Cao Miên
năm 1708 là thuận chiều của tình thế. Với Hà Tiên ở cuối đường đất, với
Trần Thượng Xuyên đã từng đóng quân phía đông sông Hậu, đương nhiên
năm 1731 Nguyễn đặt dinh Điều khiển ở Gia Định như một bộ tư lệnh
phương Nam, lập châu Định Viễn, đặt dinh Long Hồ. Thêm một lần can
thiệp các năm 1756-57, Nguyễn đẩy dinh Long Hồ xa thêm đến địa điểm
Vĩnh Long ngày nay, đặt các đạo Tân Châu, Châu Đốc, cắt đứt khối người
Miên vùng Bạc Liêu, Sóc Trăng cách biệt với chính quốc của họ trước khi
bị sáp nhập vào thế kỉ XIX theo triều đại mới. Nhưng không phải Nguyễn
đã không chịu hệ luỵ vì sự bành trướng này.
Lê Quý Đôn làm việc tổ chức hành chính cho đoàn quân Trịnh trên
đất Thuận Hoá vừa chinh phục được (1776) nên hầu hết những chi chép về
công cuộc kinh dinh của họ Nguyễn ở đất Đàng Trong đều là những số liệu
