người đến muộn như nhóm Trần Thái quấy rối Mạc Thiên Tứ (1768), dây
dưa đến sự can thiệp của quân Xiêm. Trần Liên, quan Xiêm mà rõ là gốc
Thanh, đã thay mặt Xiêm cai trị, tàn phá ải địa đầu này của Nguyễn (1773).
Và rồi tiếp tục lại vẫn thấy dân phiêu lưu trong cuộc đảo lộn cuối đời với
Trung nghĩa quân Tập Đình vắn số và Hoà nghĩa quân Lí Tài hơi bền dai
hơn.
Lại cũng thấy nhân vật của tình thế mới gây chống đối như năm
1695 người lái buôn tên Linh, xưng Linh Vương, ở Quảng Ngãi phối hợp
với người Quy Ninh (Quy Nhơn) “ra vào núi rừng” họp đảng chống đối.
Họ không thành công nhưng rõ ràng đó là kẻ mở đường cho tập họp Tây
Sơn gần một thế kỉ sau, lớp người đầy đủ cơ sở để nổi dậy thành công hơn.
Lê Quý Đôn đã thấy lí do tại sao đám “giặc” làm điên đảo họ Nguyễn lại
xuất phát nơi vùng chịu áp bức nặng nhất. Còn riêng chúng ta lại phải ngạc
nhiên tại sao một đám cướp nhỏ cũng của vùng Tây Sơn chỉ còn tên một
người: Lía (một người Thanh?), không được ghi trong sử sách, cướp bóc
trên một địa điểm mà người địa phương cũng không thể chỉ rõ nơi đâu:
Chiều chiều én liệng Truông Mây,
Cảm thương chú Lía bị vây trong thành.
thế mà Vè chàng Lía lại lưu truyền và cải biến thành Thơ Văn Doan
đến tận xứ Gia Định xa lạ, lưu giữ cả qua thời họ Nguyễn phục hưng.
Tất cả những phức tạp đó là biểu hiện của một “nước” Đàng Trong
đang thành hình với những khuyết điểm nội tại, còn phải vượt qua hơn
phần tư thế kỉ rối loạn để chuyển biến thành một nước Việt Nam càng phải
đương cự với nhiều vấn đề của thế giới vốn chỉ mới len lén bước vào trong
thời gian này.
