ĐÚNG MỨC
Ngày nay, khi muốn tìm hiểu về đất Đàng Trong, học giả thường lục
tìm trong Phủ biên tạp lục,
nhưng muốn tìm hiểu về phần cuối của đất
nước thì phải đọc Gia Định thành thông chí của người địa phương Trịnh
Hoài Đức vì Lê Quý Đôn chỉ ngồi ở Phú Xuân nghe ngóng mà thôi. Tuy
nhiên vì những cấm kị không thành lời, người ta lại chỉ nhìn sự phát triển ở
nơi này chủ yếu là do sự điều động quân binh Nguyễn đi theo với đông đảo
người Việt di dân tràn vào – và hẳn nhiên cũng nhắc qua loa đến đám Minh
dân lưu vong một chút. Bức tranh thô giản được nhìn trong hiện tại đó sẽ
khác đi nếu ta chăm chút thêm vào những lời kể của Trịnh Hoài Đức. Tất
nhiên ở đây không phải là chỗ để chép lại mọi lời của ông quan triều
Nguyễn, gốc Minh Hương mà đã trở thành “người nước ta” như ông đã tự
xưng.
Tập họp “người Gia Định” theo Trịnh cho thấy, bao gồm nhiều
chủng loại: Hán nhân “lưu dân nước ta,” người Thanh được gọi là người
Đường; người phương Tây có: Phú Lãng Sa, Hồng Mao, Mã Cao (Bồ?);
ngoài biển vào có Đồ Bà theo đạo Bái Nhật – hẳn là Trịnh có thấy họ rạp
người quỳ lạy hướng về Mecca. “Người các nước ấy đến kiều ngụ đông
đảo chung lộn mà y phục, khí dụng đều theo quốc hoá của họ.” Như thế
Gia Định của thế kỉ XVII, XVIII đã mang tính chất tứ chiếng giang hồ –
quốc tế, nếu muốn nói nghiêm chỉnh hơn. Còn phải kể những người Khmer
vẫn có mặt để ta không ngạc nhiên về tình trạng Nặc Nọn chẳng hạn làm
Phó Vuơng ở Sài Gòn, địa điểm theo danh xưng cũ là vùng Chợ Quán
(Quận 5, TP. HCM), nơi đó cả gần trăm năm trước đã đặt một trạm thuế của
Đàng Trong, cũng như lại một trạm khác nữa ở gần bên, vùng bến Bạch
Đằng ngày nay. Chính vì vậy mà khi nói chuyện với nhau, có tiếng
“Đường” tiếng Miên lẫn lộn, rõ là nhiều hơn bình thường như gần đây nên
Trịnh bảo là “người ở hạt khác đều không biết.”
