“Người Việt ta… theo tục cũ Giao Chỉ”, chắc là được tả theo trước
khi có cải cách 1744 thì đáng chú ý riêng biệt, là đi chân đất, “không có
quần,” đàn bà mặc váy, đàn ông đóng khố, tuy không phải là rách rưới. Đọc
Trịnh mới hiểu tại sao vùng Nam Bộ gần đây lại làm lễ đưa ông bà vào
ngày mồng 4, mồng 5 Tết: Dân chúng tiễn đưa ông bà sau ngày quan làm lễ
(mồng 3) là để ông bà họ ở cõi u minh khỏi bị bắt đi khuân vác vật dụng
nhà quan! Lại thấy đã có tục Sắc bùa / ”nậu sắc bùa” trong lễ Tết của
Nguyễn đem từ vùng Mường phía Bắc đi vào Gia Định, như các nghiên
cứu gần đây chứng minh rằng nó đã theo các chặn đường bành trướng của
Nguyễn: Nghệ Tĩnh, Thuận Hoá, Ngãi Bình, Bến Tre… Không hiểu từ đâu
có việc lễ Tết bày mâm ngũ quả lại có thêm cây mía đủ cả gốc ngọn, nói là
để ông bà làm gậy chống đi… Tuy nhiên người đời nay thấy trò thi đua ăn
hot dog trên tivi thì không ngạc nhiên khi nghe kể chuyện dân Gia Định
đánh đố uống trà Huế từng bát lớn, mồ hôi đổ ra như tắm, hay ăn mắm mặn
chát, người xuất sắc ăn “hết 2 ống mắm, độ 20 cân”. Không có chứng cớ
nào rõ ràng hơn về một xứ sở phồn thịnh, sung túc. Tính chất quốc tế, nhân
bản trong sinh hoạt khiến ta ngờ rằng một tục lệ khác cũng mang tầm mức
nguồn gốc xa rộng hơn. Đó là tục mở cuộc cầu đảo hát xướng, mời người
đem tiền bạc đến tham dự chia xẻ tổn phí nhưng đến khi người kia mời lại
thì phải đáp lễ, mà phải trội hơn lần thụ nhận. Cứ qua lại theo cách gấp bội
như thế nên cuối cùng tiền “phiên lễ” đó lên đến cả 100 quan tiền, “có
người phải cầm cố vay mượn để trả..,” có người nghèo không đủ để đi trả lễ
liền bị “chủ nợ” đến tận nhà hạch hỏi, lạ lùng là có thưa kiện đến tận cửa
quan! Tất nhiên sự kiện lan truyền có méo mó theo với đường đất xa cách
nhưng tục Phiên lễ này hình như có vướng vất lễ tục potlatch của vùng tây
bắc Thái Bình Dương thì phải. Cho nên không lấy làm lạ rằng lại cũng trên
đất Gia Định / Nam Kì trước Thế chiến II có dấu vết tin tưởng cargocult
của dân hải đảo ngoài xa.
Như thế, giở lại Gia Định thành thông chí,
đọc một cách chăm chú
cũng sẽ thấy ra nhiều điều mới mẻ hơn là các thứ do thói quen, thành kiến
dắt dẫn.
