thường hay dẫn đến sự đổ vỡ như thường thấy ở các tập đoàn cai trị tương
tự. Tất nhiên tình hình tệ hại trong việc cai trị ở Đàng Trong, ngay từ phủ
Chúa đã bị H. Poivre (1749) nhận ra qua lời phê phán ông chúa “tham sắc,
xa xỉ, bỏ mặc việc nước trong tay đám cận thần tham tàn” nhưng sự cải tổ
của Võ Vương năm 1744 cũng là có thể coi là một cố gắng vượt-thoát-về-
phía-trước. Có điều chính sự tập trung quyền hành tột đỉnh vào một người
mang ý nghĩa “vua” lại là một nguyên cớ gây nên gãy đổ khác.
Các chúa Nguyễn không phải là người ở địa vị vững vàng nhất như
sách sử thường tô vẽ. Khi người ngoại quốc khen các chúa đầu được dân
chúng yêu mến vì cai trị khoan dung, điều đó một phần cũng là phản ảnh
một tính tình yếu mềm ngay nơi các ông này, vốn chưa vững tin nơi địa vị
phải có. Trong những cuộc tranh giành quyền bính lúc đầu giữa anh em,
các người làm chúa đã tỏ ra ngần ngại khi phải trừng trị kẻ chống đối. Chúa
Hiền kế vị mà khóc xin nhường cho ông chú. Cho nên đến thời Quốc chúa,
Thomas Bowyear (1695) đã nhận ra rằng ông này chịu ảnh hưởng rất mạnh
của bốn ông cậu/chú/bác. Điều này cũng cho thấy việc thành lập hệ thống
Tứ trụ năm 1638 là một hình thức phân chia quyền lực của các tộc họ lớn
như ta đã phân tích từ trước. Trong thực tế thì cái thế cân bằng phân quyền
này cũng rất mỏng manh. Th. Bowyear thấy được ba ông thì hai ông Tả,
Hữu (không rõ Nội hay Ngoại) đã rất già. Và sau đó, năm 1709 lại có tranh
giành, một ông Nội hữu họ Tống Phúc làm phản, chỉ bị cách làm thứ dân,
còn người anh của đồng đảng (bị giết) thuộc dòng Nguyễn Cửu thì làm
chức Nội hữu năm 1714. Điều quan trọng mà bị lướt qua là những người
muốn cướp quyền ở đây không phải mang họ Nguyễn Phúc, họ làm chúa.
Cho nên cuộc tranh giành quyền bính sau khi Võ Vương chết không phải là
điều mới xảy ra lần đầu.
Mọi biến động dẫn đến việc suy sụp triều chúa đều được cho là tội
của Ngoại tả Trương Phúc Loan đã âm mưu cải sửa di chiếu. Tuy nhiên lời
của Thực lục
“(Nguyễn Phúc Luân, cha Nguyễn Ánh) theo vai vế thì đáng
được lập” cũng cho thấy không có sự xác quyết ngay từ Võ Vương. Chúa
“mềm yếu / lại cái” (Jh. White, bản chữ Pháp: efféminé) từng đảo lộn giới
