tính cho các con trai của mình thì không thể có quyết định sáng suốt được.
Việc Nguyễn Phúc Thuần mới 12 tuổi lên ngôi (1765) cũng được sử quan
đổ tội cho Loan nhưng vai trò Thái giám Cửu Đức lại cho thấy là rối loạn
bắt đầu từ nội cung. Mẹ Thuần, bằng vào liên hệ con chú con bác với ông
chúa mới mất, đã thấy tham vọng giành ngôi có cơ thực hiện được khi
những người lớn tuổi đua nhau rơi rụng. Cùng phe Loan có Nội tả (1739)
Nguyễn Cửu Thông, và Ngoại hữu lại là anh của Thông: Cửu Quý. Cho nên
sự thành công của tam trụ là điều không lạ. Ông Nội hữu Trương Văn Hạnh
bị gọi vào cung giết đi chỉ là do rủi ro làm người nuôi nấng Phúc Luân theo
chủ trương “đỡ gánh nặng con cái” của Võ Vương chứ cũng không hẳn là
kẻ được chỉ định phù trợ người kế nghiệp. Loan là người cầm đầu, do có
liên hệ nhiều nhất với nhà chúa nên được đẩy lên địa vị “tể tướng” Quốc
phó, nhường chức ngoại tả cho một người hoàng tộc biếng nhác, bất lực,
gắng gượng xuất hiện vào hồi chót để cứu vớt dòng họ, rồi chết vì Hoàng
tôn Dương trong hoàn cảnh éo le làm kẻ phù trợ Tây Sơn nên chịu khuất
lấp trong trang sử của nhà mình!
Tuy nhiên sự sụp đổ của họ Nguyễn chúa không phải chỉ vì những
rối loạn cung đình này. Loạn hay trị chỉ là vấn đề tương quan quyền lực. Họ
Trịnh sau đời Trịnh Sâm xét ra còn nát bét hơn họ Nguyễn. Không có nhóm
Tây Sơn quấy đảo thì các họ Trịnh, Nguyễn sẽ lần lượt tìm lại thế quân
bình trong việc phân chia quyền lực với nhau để lịch sử dòng họ chỉ như
vừa trải qua một cơn khủng hoảng nội bộ mà thôi. Và Nguyễn sụp đổ trước
chỉ vì phải chứa chấp Tây Sơn, phải chịu đựng một lực lượng chống đối
trong vòng quyền bính của mình mà vùng đất Quy Nhơn lại như là một
điểm hội tụ đương thời của những mâu thuẫn họ Nguyễn không giải quyết
nổi.
Nhìn lại trong sự phát triển quyền lực của Nguyễn, căn bản tổ chức
tuy là theo khuôn mẫu của một chính quyền phương Đông nhưng trong tình
thế riêng biệt của vùng và của thời thế, yếu tố thương mại đã có dáng quan
trọng đến mức chứa chấp cả sự hưng vong của dòng họ. Không phải chỉ vì
nhu cầu tự vệ với Trịnh mà Nguyễn bị buộc phải củng cố phát triển. Trong
