một trăm năm ngưng chiến, họ vẫn trên đà gia tăng cường thịnh để có
những toan tính dòm ngó đất Đàng Ngoài, và chuẩn bị xưng vương lập
nước. Phần đất mới chiếm ở đồng bằng phía nam tuy còn nhỏ hẹp, vẫn
đang ở thế tranh chấp nhưng cũng đã đủ cung cấp lúa gạo cho vùng Thuận
Quảng, nơi với đà khai thác không ngừng và với dân số tăng trưởng, đã mất
lần danh vị đất Hai Huyện, “tiểu Đồng Nai,” hay bị bỏ luống vì đã có sẵn
gạo đưa tới như hàm ý của Lê Quý Đôn. Nhưng cũng vì cái thế phụ thuộc
đó mà khi có biến loạn, thuyền buôn không tới thì khủng hoảng thấy rõ như
trong lời trình bày của Ngô Thế Lân, và cao điểm là trận đói kinh hồn của
dân Thuận Hoá ghi lại ở Hoài Nam khúc.
Tuy nhiên cho đến lúc này thì lúa gạo Gia Định chủ yếu chỉ dùng
cho trong nước chứ chưa phải là nguồn lợi xuất khẩu, nếu ta nhìn vào ghi
nhận của Lê Quý Đôn và liếc vào danh sách các món hàng trên thương
thuyền ngoại quốc. Cho nên lợi tức do giao thương đem lại cường thịnh
cho chúa Nguyễn chính là từ các sản vật khai thác trên vùng Thuận Quảng
cũ và phần mới chiếm được trong đời các chúa khởi đầu. Ở đây, ngoài các
sản phẩm thủ công nghiệp quen thuộc với người Âu (đường cát, tơ lụa), cái
thế khởi động thường xuyên liên tục là theo hướng rừng-đồng-biển hay
ngược lại, và phần lớn là khai thác thiên nhiên hơn là nuôi trồng: “Ai về
nhắn với nậu nguồn, Măng le gởi xuống, cá chuồn gởi lên.” Các lễ tục còn
giữ lại cho thấy sự quan trọng của nguồn lợi rừng núi trong khu vực: lễ
Khai sơn, Đăng sơn, tục Đi nguồn… Trong liên hệ đồng biển thì có lễ Cầu
gió, lễ Cầu ngư mở mùa cá. Chính quyền Nguyễn chỉ làm việc kiểm tra thu
thuế như ta đã thấy, qua các thương nhân nội địa với các đầu mối nhỏ ở
làng xã, len lách trong các nguồn, đưa sản phẩm vào tay những người Các
lái – cái tên từ thế kỉ XVIII còn thấy đến gần đây ở vùng “Mọi”, trong đó
lớp người năng động có mối liên lạc quốc tế, ngoài biển xa hơn, là những
người Hoa, Minh dân cũ hay Thanh nhân mới. Các tập đoàn này tất nhiên
là có sự tương nhượng để cùng hưởng lợi. Những người thợ làm xe nước
Quảng Ngãi gần đây, trước khi đi lấy gỗ phải làm lễ Đăng sơn, nạp tiền cho
các cai tổng Mọi gỡ bỏ sập bẫy, còn những người các lái, đốt than, lấy củi
