thì phải tế nơi các đền Bà Chúa (Xứ) trong vùng. Có sự thoả thuận như thế
nên chức quyền Pháp ở Quảng Nam vào những năm 1930, thám hiểm vùng
rừng núi phía tây đã gặp một Các lái mù đi cáng, lặn lội mua bán quế trên
dưới 20 năm! Và lại cũng như với trường hợp lúa gạo, khi chính quyền
Nguyễn yếu thế thì mối hoạ là từ những lớp người thao túng tài sản này. Cụ
thể, ở vùng núi phía tây phủ Quy Nhơn, từ đó có tên Tây Sơn, được giữ
như một chứng tích sức mạnh kinh hồn, một biểu tượng oai hùng thời cận
đại.
Từ năm 1768, Hàn lâm Nguyễn Quang Tiền đã nghe lời đồn đất
Quảng Nam (nghĩa là dài tới Phú Yên ngày nay) sẽ có loạn trong 6 năm tới.
Nhưng lời “tiên tri” đó chỉ đúng khi nói về thời điểm bùng nổ chứ không
phải về sự kết tập của các lực lượng. Năm 1770 quan quân phải dẹp loạn
người Thượng trong vùng, tiếng gọi là bình Mọi Đá Vách nhưng những
biến động tiếp theo cho thấy một loạt các lái miền xuôi đã xuất hiện, rồi sẽ
liên kết hoặc đầu quân dưới cờ Tây Sơn: “tướng giặc thượng đạo” tên Diện,
Tường ở phía tây Hội An; ở Quy Nhơn, ngoài nhóm Tây Sơn còn có Phạm
Văn Sĩ, xa về Phú Yên có Chu Văn Tiếp, Nguyễn Long. Và lại còn các
người Thanh làm nòng cốt cho Trung nghĩa quân Tập Đình, Hoà nghĩa
quân Lí Tài, những tên tổ chức cho thấy số lượng người lớn lao làm nổi bật
những tay chỉ huy trong biến động. Dân chúng bình thường không biết đến
các mối giao thương “quốc tế” kia, họ chỉ lưu ý đến sản vật thường thấy
trước mắt, do đó họ chỉ giữ lại hình ảnh buôn trầu nguồn của ông Biện
Nhạc vang danh mà thôi. Nhưng ông Nhạc đó không phải chỉ là người lái
buôn tầm thường mà là con một “thổ hào,” và chính ông đang giữ chức của
triều đình, chức dù nhỏ cũng là “quan” địa phương, trông coi việc thu thuế
cả một vùng, phải giao tiếp với đủ hạng từ dân đến cướp, từ “mọi” đến
“Tàu”, Olane…
Buôn bán bình thường đến mức giàu có thì không việc gì người ta
phải nổi loạn. Khủng hoảng nền tảng cấp thời – cũng có thể gọi là một cuộc
khủng hoảng phát triển, là vì nhu cầu cần đến tiền tệ lưu thông mà người
cầm quyền không thoả mãn kịp như đã thấy, khiến phát sinh những biện
