ngự trị thì cũng phải từ khả năng của những người cầm đầu: Anh em Nhạc,
Lữ, Huệ. Họ là ai?
Gốc tích của những người vô danh, khuất lấp phải chịu mịt mù đã
đành nhưng thật ngược đời, những người nổi bật cũng phải chịu mù mờ
không kém. Anh em Tây Sơn quá nổi, nhất là trong thời gian hơn nửa thế kỉ
qua, nổi đến mức gần như nói tốt gì về họ cũng là phải. Các huyền thoại
tung hứng, xu phụ hướng về họ – có khi với mục đích phục vụ cho người
bây giờ, khiến cho những ý định lôi về sự thật bình thường của con người,
của lịch sử được coi như là một sự báng bổ đáng căm ghét, làm “mang tội
với dân tộc, đất nước.”
Sử quan Nguyễn, kẻ tiếp cận sít sao nhất của vấn đề cũng chỉ tìm
được chứng cớ: “Tiên tổ (Tây Sơn) người Hưng Nguyên, trấn Nghệ An.
Ông tổ bốn đời khoảng năm Thịnh Đức (1653-1657) bị quân ta bắt được,
cho ở ấp Tây Sơn Nhất… Cha là Phúc dời đến ấp Kiên Thành… sinh ra
Nhạc, Lữ, Huệ.” Chỉ có thế mà khi Hoàng Lê nhất thống chí thêm: “…
dòng dõi Hồ Quý Li, cùng ngành với Hồ Phi Phúc…” thì ông Phúc của sử
quan Nguyễn được ghép vào với Hồ Phi Phúc thành cha của anh em Tây
Sơn, không nệ rằng ông Phúc nếu có họ Hồ, khi làm cha Nguyễn Huệ tất
phải đến hơn trăm tuổi! Người đương thời, Bùi Dương Lịch, lao đao trong
biến loạn, đầu phục phe này phe nọ vì bất đắc dĩ nên có thể công bình trong
ghi chép hơn, đã xác nhận rằng “có một thổ hào… ở sách Tây Sơn trên phủ
Quy Nhơn… Cụ tổ đi lính…” Nếu trở lại với chứng cớ của Chu Thuấn
Thuỷ (1657), đúng vào lúc Nguyễn chiếm Nghệ An, thấy chúa Hiền cầu
người văn học thiết tha đến mức không nệ sự hỗn xược của Chu, thấy sử
quan Nguyễn kể về sự hấp tấp thu dụng những dân văn học bốc trời của
Trịnh kéo đến đầu hàng, thì biết không thể có chuyện bắt người họ Hồ
Hưng Nguyên danh tiếng đem về đày ở vùng nay gọi là đèo Mang / Mang
Yang / Cửa Trời! Mọi tô vẽ chỉ từ danh tiếng (về sau của) Tây Sơn, cụ thể
là Bắc Bình Vương / Quang Trung Nguyễn Huệ mà thôi. Tổ tiên ông chỉ là
một người bình thường bị quân Nguyễn “bắt theo dân” (Hoàng Lê…)
Và
có thể kể thêm chi tiết của Bùi Dương Lịch: “(thổ hào) tên là Đồng Toàn,
