sinh Đồng Phúc, (sinh) Thư Nhạc chiếm cứ nơi hiểm yếu, xưng là trại
chủ…” Có tên ông Phúc đấy. Không phải là họ Hồ kéo về trước đến Hồ
Quý Li, về sau đến Hồ Xuân Hương, mà họ Đồng, cũng có thể suy đoán là
lấy theo vùng đất “động”/”đồng” đầy dẫy trong xứ: đồng Cây Cầy, đồng
Hươu, đồng Dài… Tên mẹ của anh em Tây Sơn là Nguyễn Thị Đồng
không rõ từ nguồn gốc sách vở nào nhưng chắc là suy đoán từ họ Đồng
này. Và cũng nên xác nhận thứ tự của anh em họ thật dứt khoát. Nhạc là
anh Cả, có thể thấy trong xưng tụng của quân sĩ: Thượng sư / Thầy Cả, Lữ
thứ 7 (“Bảy” của Bùi Dương Lịch, “Đức ông Bảy” của giáo sĩ), Huệ thứ 8
(“Đức ông Tám” của giáo sĩ.) Tám anh em, còn sống 4 người, người thứ 4
trong chứng cớ của Bùi Dương Lịch hẳn là người chị, của sử quan, đi viếng
tang Huệ năm 1792. Không có anh Hai Trầu, chú Ba Thơm, thầy Tư Lữ gì
ráo trọi!
Nhạc làm biện lại đất Vân Đồn, tiêu lạm tiền thuế nên túng cùng
làm loạn, theo lời sử quan. Không cần phải là người xưng tụng cuộc “cách
mạng” này, người ta cũng thấy điều đó không đúng. Tổ chức thu thuế ở
Đàng Trong cho thấy tiền của rơi rớt rất nhiều cho các thổ hào, quan lại địa
phương cho nên ông Biện lại đất Vân Đồn giàu có, giao du rộng rãi không
phải là điều lạ. Chứng nhân ngoại quốc (Jh. White) nhận ra Yin Yac buôn
bán lớn lao với người Thanh, người Nhật. Sự giàu có ấy có vẻ không phải
chỉ xây dựng từ đời Nhạc mà cả từ người cha, theo sử quan cho biết có sự
dời đổi nơi cư trú xuống đồng bằng trung lưu sông Côn, con sông huyết
mạch chuyển hàng qua cửa Nước Mạn từ rất xa đời. Sử còn kể ra những
hào phú khác từ lúc khởi đầu: Huyền Khê, Nguyễn Thung, các toán “cướp”
ở nguồn An Tượng trong vùng: Tứ Linh, Nhưng Huy. Theo chiều biến
động thì sẽ có sự phân hoá như việc giết nhóm An Tượng, Nguyễn Thung,
đuổi Tập Đình, bỏ Lí Tài nhưng nhìn vào tập họp khởi loạn thì rõ ràng là
đủ thành phần: thiểu số Thượng, Thanh và người Việt đồng bằng. Vì thế
khởi đầu của loạn quân mang một dáng dấp tôn giáo thần bí mà người ta dễ
bỏ lơ. Nguyễn Nhạc được loan truyền thu thập cây gươm thiêng (của vua
Lửa), được xưng tụng là “Thượng sư / Thầy Cả.” Người em thứ bảy cũng
