vào mùa gió và chưa đủ vững tin nơi vùng căn bản của mình. Trong tình
thế đó thì Nguyễn lại không dễ gì bị bật gốc khỏi Gia Định.
Nguyễn Khoa Thuyên bị rượt đuổi, bỏ đất Gia Định về đầu Lê Quý
Đôn đã cho ông tham quân biết rằng đất Gia Định có quân địa phương rất
nhiều. Tính chất phức tạp về mặt thành phần chủng tộc, về phương thức
khai thác trên một vùng đồng bằng rộng lớn, hoang vu khiến đất Gia Định
vẫn là nơi bất an của bất cứ chính quyền nào – cả về sau khi Nguyễn thống
nhất. Võ Văn Lượng giàu có cá mắm, tức giận quân Tây Sơn vào cướp, ăn
không hết còn ỉa vào tài sản của mình nên tự lập ra một thế lực Lương Sơn
Bạc, nuôi dưỡng một Tống Giang của thời mới, cung cấp cho Nguyễn Ánh
một vị tướng tận trung đến lúc chết: Võ Tánh. Cho nên ta chỉ có thể nghĩ
rằng trong các năm Nguyễn xây dựng ở Gia Định (1780-82), Tây Sơn cũng
đang tập họp lực lượng ở Quy Nhơn, chờ cơ hội tràn vào khi Nguyễn gặp
rối loạn vì vụ Đỗ Thanh Nhân. Có điều chi tiết xây dựng như thế nào thì ta
hoàn toàn không biết.
Những viên tướng Tây Sơn nổi lên lúc này có khi không thấy xuất
hiện lần thứ hai, chứng tỏ họ là những nhân vật bất chợt của thời thế, may
mắn kéo dài danh vọng thì mới rõ gốc chăn trâu như của Nguyễn Văn
Trương chẳng hạn. Cô em Chu Văn Tiếp nếu không có anh là đại công thần
của Nguyễn Ánh thì không giữ được tên Đậu và danh tiếng Chu Muội
nương (“Cô họ Chu?” “Cô em ông Chu?”)! Những Tổng đốc Chu, Tư khấu
Uy của lúc khởi đầu, những Đô đốc Long/Mưu, Đô đốc Bảo một lần vang
danh chỉ có thể hiểu được là những cựu tướng cướp, đầu nậu, trai làng, loại
“phu quét chợ, lính đẩy xe” (Phan Huy Chú)… quanh quẩn vùng Quy
Nhơn. Quyền bính đổi thay thường xuyên khiến có kẻ chạy qua chạy lại,
khuất lấp phía Tây Sơn nhưng nổi bật phía Nguyễn như Huỳnh Đức, trốn từ
đất Nghệ An xa lạ trở về được mang họ của chúa, như Nguyễn Đức Xuyên,
thân thuộc của Nguyễn Ánh, như Trương Tấn Bửu, Phó Tổng trấn Gia
Định khi Jh. White gặp năm 1819. Cho nên sự việc xuất hiện đều đặn và
lâu dài ở những chức vụ lớn của những nhân vật họ Phạm, trong đó có Hộ
giá Phạm Ngạn vì bị giết đã gây nên cuộc tàn sát kinh hồn người Hoa trên
