ương vì từng hãnh diện “đã lập chúa còn lập vua.” Vậy mà lực lượng đó chỉ
là một nhóm hỗn loạn không có ai cầm đầu. Quân thế Tây Sơn tiến ra ào ạt,
nỗi tức giận kẻ phản bội vẫn không làm mất lòng người ngưỡng mộ uy
danh: “Âu cũng là việc hơn đời!” Thế cho nên niềm trung trinh bấp bênh từ
lâu phải ngập ngừng giữa vua và chúa, khi bó hẹp vào chúa Trịnh của ông
quan Lí Trần Quán, đã khiến anh tuần làng quyết định nạp chúa cho giặc,
theo thực tế sống: “Quý chúa không bằng quý thân.”
Mối lo của Hoàng Ngũ Phúc về quân Tây Sơn đã trở thành sự thật.
Quan dân Đàng Ngoài lần đầu tiên nhận ra: “Xưa nay chưa từng nghe toán
giặc nào như toán giặc này.” Viên sứ Trần Công Xán biết ra đi là chết, chỉ
mới nhìn được sức mạnh ào ạt của quân thù nhưng những người có mức độ
tiếp xúc gần gũi, lâu dài thì ngoài sợ hãi còn có cả ngạc nhiên xen lẫn miệt
thị, về một loại “người” khác. Đó là một tập họp hỗn độn “những người
Mường, Man di và các người mọi khác như Cao Miên, Cambien (?) và
Xiêm…” Quân tướng chui rúc ở các chùa, vứt lăn lóc các tượng thần phật
không ngại ngùng gì hết, bởi vì không phải thần của họ! Các giáo sĩ thấy họ
không lấy gì của người địa phương, ăn cơm không muối, ngủ ngoài trời,
không làm phiền đến dân chúng. Bùi Dương Lịch đã ngạc nhiên thấy họ
“nói năng, ăn mặc toàn khác lạ, coi thường trời đất đến nỗi gọi nhau bằng
‘cha’.” Không có bằng cớ nào tỏ rõ hơn về sự đụng độ của những người
chung một tiếng nói mà khác sinh hoạt văn hoá đến như thế. Cho nên cũng
Bùi Dương Lịch ngậm ngùi với cảnh “nơi áo mũ ngàn xưa thành cỏ rác”,
cũng như chắc đã chứng kiến cảnh Trần Quang Diệu, trấn thủ mới nơi xứ
Nghệ của ông, bảo đem đồ cúng đổ cho chó ăn vì “chó có ích hơn thần Xã
tắc!” Chiến thắng Đống Đa sấm sét ngày sau không kịp cho mọi người thấy
sự khác biệt của một Tôn Sĩ Nghị đợi ăn Tết rồi mới xuất quân trong lúc
Quang Trung kéo quân đi vào cả đêm Trừ tịch.
Trên cấp bực cao, ta thấy Nguyễn Hữu Chỉnh đưa Nguyễn Huệ vào
yết kiến Hiển Tông, ông vua già qua gần 40 năm không phải lo sợ bị giết
nữa mà bận tâm hơn đến việc mất ông chúa lo chuyện nước non thay cho
mình. Và cú sốc văn hoá cũng hiện ra y hệt ở lớp người dưới. Chút danh
