nghĩa Phù Lê diệt Trịnh chắc không có bao nhiêu trong đầu viên tướng
chiến thắng hẳn còn nhớ chuyện Hoàng tôn Dương mới mười năm trước.
Phía triều đình có kỉ cương lâu ngày với cấp bực chức sắc hào nhoáng thì
tưởng chức Đại nguyên suý đem tuyên phong kia là đủ làm thoả mãn người
khách lạ – mà thực ra thì vua Lê cũng chẳng còn có gì khác hơn. Cho nên
ta thấy ông tướng nổi giận bởi vì chức tước, quyền lực là tự bản thân ông
làm ra, tạo nên, cướp lấy, không phải đợi ai ban xuống. Những ngày sau,
khi Thái Đức ra đến Đông Kinh, người ta chứng kiến cảnh ông vua anh và
ông quan em, ăn nói “y như anh em các nhà thường dân.” Ngày sau, khi đã
đánh nhau gần chết thế mà một người qua đời, ông anh cả vẫn dắt em gái đi
viếng tang em. Vì thế tuy không bằng lòng với chức quan của vua Lê
nhưng ông tướng lại chịu làm rể ông già họ Lê, để xem thử gái Bắc ra sao.
Chuyện chăm lo tống táng ông nhạc, chịu lập Chiêu Thống là theo tương
quan gia đình mà lại giải quyết êm đẹp vấn đề chính trị lớn, giải quyết mối
giao tiếp giữa hai triều đại, hai Nước, mà chuyến hộc tốc ra Bắc của
Nguyễn Nhạc đã tạo dịp dàn bày với nghi lễ cụ thể. Quân Tây Sơn rút về
Nam đêm 31-8-1786, không phải chỉ vì sự hục hặc chưa thành hình của hai
anh em người cầm đầu mà chính vì danh phận đã định kia giữa Tây Sơn và
Lê. Họ bỏ lại Nguyễn Hữu Chỉnh phía sau, như cách giải quyết một hệ luỵ
đã lôi cuốn anh em họ vào một tình thế phức tạp mới nhưng không ngờ vẫn
phải bị lôi cuốn vào hướng tiến vẽ ra từ con người đầy tham vọng kia, ngay
cả khi tiêu diệt được kẻ gây phiền bực ấy.
Bởi vì chuyện bất ngờ đã nổ lớn, gây ngạc nhiên không phải chỉ với
những chứng nhân đương thời mà còn tạo niềm hi vọng cho nhóm người
tòng vong theo ông chúa trẻ đang rên rỉ than khóc ở xứ người. Anh em Tây
Sơn đánh nhau từ tháng 2-1787, dữ dội hơn ba tháng, kéo dài đến cả năm
với việc giết Nguyễn Văn Duệ từ Nghệ An đi vòng về trấn Quảng Nam (3-
1788). Người đương thời cho rằng chiến tranh xảy ra vì việc chia không
đều chiến lợi phẩm của Trịnh Lê nhưng có thể xem như là do mâu thuẫn
phát triển ở nơi hai con người đang nắm tình thế. Vinh quang của chiến
thắng trên một xứ nghèo nàn chưa đưa đến cuộc sống cao sang để kịp đổi
