trợ giúp của Bá Đa Lộc một tầm mức hiệu quả hay một chính nghĩa không
đúng với thực tế của nó.
Không phải chỉ vì thiếu chứng cớ ghi lại mà ta không rõ về sự kiến
thiết của Tây Sơn ở Gia Định. Tất nhiên là vì thời gian làm chủ quá ngắn
nhưng chính trong giai đoạn ấy cũng không thấy có dấu vết hoạt động gì
ngoài sự hiện diện của các toán chiến đấu. Họ vẫn chỉ là một đoàn quân
chiếm đóng trên những trung tâm hành chính cũ mà căn bản nhân sự là từ
Quy Nhơn đem tới, với một số nhỏ hàng quân Nguyễn chưa đủ tin tưởng để
phục vụ chủ mới, như hồi kí của Nguyễn Đức Xuyên lộ ra một ít chi tiết.
Thật cũng dễ hiểu về phía Tây Sơn. Nhạc Huệ còn có văn thần Phú Xuân
(Trần Văn Trạc, Trần Văn Kỉ…) còn có những văn thần Trịnh Lê bỏ rơi
(Ngô Thì Nhậm, Phan Huy Ích) hay những người tuy bất đắc dĩ nhưng
đứng trước thực tế quyền bính phải đem tâm sức ra phục vụ (Nguyễn
Thiếp). Phía Gia Định vẫn là một chiến trường chưa cần đến văn quan nên
Nguyễn Huệ bắt Hồ Đồng trong trận Đồng Tuyên (1783) đã đem về Quy
Nhơn phục vụ cho mình, sai làm hịch chửi anh mà không thấy ông hàng
thần thuộc làu kinh sách đã không theo kịp tình thế mới, mắng kẻ địch như
mắng chính ông chủ: “Không có tội nào lớn hơn là tội giết vua (Duệ
Tông)!” (Cũng là một loại vướng víu chữ nghĩa, tuy chưa đến mức gạt gẫm
chủ tướng, như sau này Ngô Thì Nhậm chìa cho Quang Trung kí tờ sắc
phong cha mình làm Đại vương, một tước vị ở cõi thiêng của làng xóm
trong khi Lê Trịnh chỉ phong, ví dụ cho đại công thần Hoàng Ngũ Phúc,
đến bực Thượng đẳng thần mà thôi!) Cho nên khi chia đất thì dễ hiểu là
Nguyễn Lữ không có quan văn để làm việc tổ chức lãnh thổ. Nguyễn Đức
Xuyên dưới trướng Tây Sơn chỉ thấy chuyện lôi nhau ra đấu võ! Ở vùng
của thương thuyền nhộn nhịp có người Hoa còn nhớ trận tàn sát 1782 thì
Đặng Văn Chân đóng dinh trại trên đất Cầu Sơn cao ráo, yên ổn rồi ép các
nhà buôn theo lên đấy. Hành động “duy ý chí” đó tất nhiên là không mang
lại hiệu quả, nhất là khi quyền lực không bền vì chỉ năm sau là Chân phải
đem quân về cứu Nhạc đang bị ông em vây đánh. Không biết danh vị Đại
pháp sư toàn Đàng Trong có ảnh hưởng gì trong khả năng điều hành việc
