lực Nguyễn Ánh như Nguyễn Văn Tồn, Diệp Mậu (có dáng lai Hoa) coi
“Xiêm binh,” phục vụ cho tới hồi tàn cuộc, được ghi trong Liệt truyện của
Nguyễn, hoặc là các lãnh tụ địa phương của triều đình Miên góp phần
“đánh mướn” trong một chiến dịch, như Cao La Hâm Sâm trong lần tấn
công cuối cùng (1800-1802). Ta thấy người Mã Lai Vinh Li Ma được ghi
vào nhóm Công thần Vọng Các dù chẳng ở Bangkok ngày nào. Các nhóm
Thiên Địa Hội lưu vong trên vùng biển phía nam cũng góp phần, nếu rủi ro
thì lọt ra ngoài thành cướp, may mắn chen vào vòng quyền bính của Gia
Định thì thành quan. Về mặt kiến thiết, xây dựng một tổ chức xã hội
phương Đông thì các nhóm Minh Hương có mặt từ trước đã đóng vai trò
đáng kể như nhóm Gia Định Tam gia mà ảnh hưởng còn dài mãi về sau,
thời thống nhất, qua sự xung đột với các võ tướng Lê Văn Duyệt, Lê Chất.
Ta có thể nghĩ thêm đến các tướng, quan Tây Sơn đầu hàng hay bị bắt rồi
được thu dụng để thấy tính chất phức tạp của quan tướng Nguyễn Ánh.
Tất nhiên trong tình hình như thế thì không tránh khỏi mâu thuẫn
xảy ra. Lính Âu hung hăng, dữ tợn, rượu chè be bét ngay trên chiến trường.
Quan lại cũng không phải là gương mẫu. Cai cơ, cai đội đi ăn cướp. Mới
vừa yên vị là các quan lo vui chơi đánh bạc, rượu chè hát xướng. Nguyễn
Đức Xuyên bị kẻ dưới quyền chê: “Thằng hát bội, làm tướng sao nên.”
Tướng cũng chẳng gan dạ gì. Tống Phúc Đạm tổ chức dàn trận rồi ngồi
dưới hầm núp, chờ đánh xong mới lên. Lê Văn Duyệt chê Nguyễn Văn
Thành nhát mà dấu vết xung đột còn ảnh hưởng đến cái chết của ông Tổng
trấn Bắc Thành về sau. Ngay đến ý định tấn công Tây Sơn cũng gây ra
những lời bàn lui: “Bình Thuận đánh dễ, giữ khó,” đó là lời Nguyễn Văn
Thành, dù Nguyễn Ánh thấy ra cái lợi chiếm được một vùng cá muối để
cung cấp lương quân. Cuộc tấn công xuân hè 1790 chiếm Bình Thuận, chỉ
mới gặp Tây Sơn của địa phương Diên Khánh mà tướng binh Nguyễn đã
rút chạy, không cứu ứng nhau dẫn đến việc tướng Tiền quân, đại công thần
Lê Văn Quân tự sát (1791).
Thật ra thì buổi đầu ra quân này gặp khó khăn không phải chỉ vì
quân tướng Nguyễn Nhạc mà còn vì sự cản trở của chính quyền Chàm lây
