nữa. Ngôi thành ấy, Kiển Thành / thành Kén, với hai lớp vòng lũy bao
quanh một trung tâm, đã đứng sừng sững trên một vùng cho đến mãi thời
cận đại vẫn không có loại tương đương. Ngôi thành sẽ được sử quan Việt
gọi là Cổ Loa và gán cho An Dương Vương ấy, ghép với kì tích thần nhân
xây dựng, được đồn thổi ra đến 9 vòng thành, rất cao, chu vi 9 dặm làm
niềm hãnh diện cho sử gia Việt đến bây giờ.
Tác động huỷ diệt của chiến tranh sâu xa đến mức khiến không còn
sức phản kháng nào đáng kể của dân bản xứ trong một thời gian dài lâu. Họ
phải chờ sự thay đổi nơi chính bản thân họ, mà lần này thì lại là từ người
cai trị họ đưa tới. Đổi thay lớn tới mức cho tới nay có người phải tự hỏi:
Qua ngàn năm Bắc thuộc, đám dân bản xứ đã bị đồng hoá hay chỉ là
chuyển hoá thôi?
Thật ra thì vấn đề đổi thay ở thuộc địa Giao Chỉ cũng không phải
chỉ là do công tích của Mã Viện. Tự bản chất, chiến tranh nào cũng là
nguồn gốc của phá hoại, triệt tiêu, do đó sự suy sụp của tầng lớp Lạc tướng
khi thất bại cũng là điều dễ hiểu. Và tiếp theo đó thì phải có sự thay thế
nhưng lại tiến triển rất chậm chạp. Cứ nhìn những điều ghi chép trong sử
các triều đại Trung Quốc cai trị vào thời này mà sử ta chép lại thì rõ ràng là
rất lưa thưa. Số mộ Hán khai quật trước Thế chiến II cho thấy các quan lại
phải chịu chôn tại chỗ, không thể đưa xác về quê hương bản quán, chứng tỏ
một tình trạng giao tiếp xa xôi cách trở giữa các khu vực. Trận địa, theo lời
Mã Viện than thở với thuộc tướng: “Trời thì dưới nước lụt, trên mây mù,
khí độc bốc lên ngùn ngụt, trông lên thì thấy diều hâu bay bổng rớt xuống
nước chết…” Với viên tướng nổi danh đã để lại cho đời nguyện vọng “da
ngựa bọc thây” mà còn bi quan đến như thế, trông con chim bói cá thành
chim diều hâu chết ngộp (Bình Nguyên Lộc 1971), thì tình hình đối với các
viên quan khác phải thấy là bi đát đến đâu! Và chính tình trạng phân cách
đó đã khiến cho thuộc địa từ từ đi vào đổi thay để giữ được một phần bản
sắc của mình.
