Cuối đường Đế quốc Hán: Lâm Ấp
Không những các sử quan Hán đã ghi lại những biến động ở vùng
Bắc Việt Nam ngày nay mà họ còn lưu giữ được sự hiện diện của một tập
họp chính quyền xuất phát từ chính thuộc địa của họ, có tên là nước Lâm
Ấp. Phần này thoát được số phận của phần phía Bắc, không phải chịu đeo
đuổi mãi trong vòng lệ thuộc văn hoá Hán cả sau thời độc lập mà lại mang
một tính cách riêng trước khi phải chịu khuất phục hẳn, lần này lại là qua
kẻ nối tiếp tính chất họ đã rời bỏ trước kia.
Chúng ta đã biết quận Nhật Nam của nhà Hán có phần cuối là
huyện Tượng Lâm, đi xa về phía nam mà sử gia ngày nay chỉ định một giới
hạn khá rộng, hoặc đến đèo Cù Mông, hoặc mãi tận đèo Cả. Trong khoảng
địa vực ấy, sử quan Hán đã ghi những biến động chống đối của một/những
tập họp dân bản xứ không lầm lẫn được với di dân phương Bắc mà họ gọi
là “lại dân.” Tập họp dân bản xứ có sức mạnh khiến cho người nổi dậy ở
Cửu Chân phải nương tựa vào họ (chuyện năm 157), và làm e dè chính
quyền trung ương không muốn cất quân chinh phạt (138). Biến động trải
suốt thế kỉ I, II (các năm 100, 137, 144, 157, 190), cuối cùng dẫn đến việc
thành lập nước Lâm Ấp mà quốc danh chỉ thấy ghi vào năm 347 trong Lâm
Ấp kí
, sách viết có lẽ vào khoảng nửa sau thế kỉ V.
Hành trạng của những người cầm đầu nước này được sử quan Hán
ghi rõ: Khu Liên, Phạm Hùng (làm vua 270-280), Phạm Dật (+336), Phạm
Văn (làm vua 336-349), Phạm Phật (349-380), Phạm Hồ Đạt (380-413) nối
tiếp nhau từ thế kỉ II đến thế kỉ V. Tên vua được ghi bằng âm Hán vì lí do
qua ghi chép của người Hán nên không thể nào hoàn nguyên lại âm bản xứ
được. Tuy nhiên có thể thấy rằng Khu Liên được nhắc tới qua hai lần nổi
dậy (137, 190) là chứng cớ không phải tên riêng cá nhân hoặc tộc đoàn. Sử
gia Đào Duy Anh đã cho rằng chỉ có lần nổi dậy năm 137 là đúng thôi, còn
lần thứ hai là do lầm lẫn của người ghi chép về sau. Nếu nhớ rằng người
Hán không có âm R, phải thay thế bằng âm L thì Khu Liên có thể là Khu
