cảm của ta không nâng lên nổi. Một tai họa có giáng xuống người ấy, ta
cũng chỉ có thể xúc động vì tai họa này ở một phần nhỏ của khái niệm trọn
vẹn mà ta có về họ, hơn thế nữa, chính họ sẽ chỉ có thể xúc động ở một phần
của khái niệm trọn vẹn mà họ có về bản thân. Khám phá quý giá của nhà
tiểu thuyết là đã có sáng kiến thay thế những phần bât khả thấu triệt đối với
tâm hồn bằng một số lượng tương đương những phần phi vật chất, nghĩa là
những phần mà tâm hồn ta có thể đồng hóa thành của mình. Từ bấy thì quan
trọng gì nếu hành động, nếu xúc cảm của những sinh thể thuộc loại mới này
dường như thực đối với ta, bởi ta đã biến những điều đó thành của ta, bởi
chúng diễn ra trong ta, bởi chúng khiến hơi thở gấp gáp của ta, ánh mắt đau
đáu của ta phụ thuộc vào chúng, trong khi ta bồn chồn lật các trang sách. Và
một khi nhà tiểu thuyết đã đặt ta vào trạng thái này, ở đó xúc động nào cũng
được nhân lên gấp mười, giống như ở mọi trạng thái thuần túy nội tâm, ở đó
cuốn sách của ông sẽ khiến ta bấn loạn theo kiểu một giấc mơ nhưng là một
giấc mơ sáng tỏ hơn những giấc mơ khi ta đang ngủ và hồi ức sẽ lâu bền
hơn, thì khi ấy, ông kích động nơi ta trong một giờ đồng hồ mọi niềm hạnh
phúc và mọi nỗi khổ đau có thể, mà ta sẽ phải mất nhiều năm trong đời mới
biết được vài nỗi niềm, và những nỗi niềm mãnh liệt nhất sẽ chẳng bao giờ
được phát lộ với ta vì chúng xảy ra chậm rãi khiến ta không tri giác được
chúng; (cũng như trong đời, lòng ta thay đổi, và đó là nỗi đau tệ hại nhất;
nhưng ta chỉ biết được nỗi đau này khi đọc sách, bằng tưởng tượng: trong
thực tế thì giống như một số hiện tượng tự nhiên thường xảy ra, lòng ta thay
đổi đủ chậm rãi để nếu như ta có thể liên tiếp nhận thấy mỗi trạng thái khác
biệt của nó, thì bù lại ta tránh được chính cảm giác về sự thay đổi).
Sau đó, được phóng chiếu nửa chừng trước mặt tôi, là phong cảnh nơi
hành động diễn ra, so với đời các nhân vật thì đã kém nội giới hóa hơn trong
cơ thể tôi, song vẫn tác động đến tư duy tôi mạnh hơn phong cảnh kia rất
nhiều, cái phong cảnh bày ra trước mắt khi tôi ngước lên khỏi cuốn sách.
Chính vì thế mà trong hai mùa hạ, giữa cái nóng của khu vườn Combray,
nhờ cuốn sách đang đọc, tôi đã có được nỗi nhớ nhung một xứ sở gập ghềnh
khấp khểnh miền sông nước, nơi tôi sẽ nhìn thấy rất nhiều xưởng cưa, nơi
mà ở đáy nước trong veo, những mẩu gỗ đang mục rữa dưới những cụm cải
