VII. THỜI GIAN TÌM LẠI ĐƯỢC
Theo Proust, “chương cuối của tập cuối được viết ngay sau chương đầu của
tập đầu. Toàn bộ phần giữa được viết sau đó.”
NKC lưu lại Tansonville bên Gilberte và phát hiện “hai phía” của tuổi
thơ mình thực ra không đối lập và xa cách như mình từng nghĩ. Chàng cũng
hiểu ra cử chỉ lạ lùng của cô bé Gilberte trong lần gặp đầu tiên. Chàng đọc
một đoạn mới in, viết về nhà Verdurin, trong Nhật ký của anh em Goncourt.
Việc đọc này khiến chàng nản chí, thấy mình bất lực, không thể theo đuổi
thiên hướng văn chương.
Sau nhiều năm ở lại một nhà điều dưỡng, NKC trở lại Paris trong thời
gian chiến tranh. Chàng nhận thấy nhiều thay đổi lớn về xã hội: phòng
khách nhà Verdurin thành một trong những nơi nổi tiếng của Paris, những
nhân vật chàng quen dùng thời gian để bình luận tình hình quân sự, chính
trị, một số người đăng hàng ngày những bài báo ái quốc và trống rỗng.
Gilberte cho chàng biết Tansonville hiện đang bị quân Đức chiếm đóng.
Saint-Loup xử sự anh dũng tại mặt trận nhưng vào các kỳ nghỉ phép thường
lui tới những nhà chứa dành cho người tình đồng giới; cuối cùng anh chết
nơi chiến trường. De Charlus già đi, tiều tụy, thân Đức, và tìm mọi cơ hội
thỏa mãn sở thích đồng tính. Morel đào ngũ.
Chiến tranh kết thúc, sau thời gian dài ở một nhà điều dưỡng mới, NKC
trở lại Paris, không còn tin ở năng khiếu văn chương của mình, không còn
tin vào văn chương. Chàng đến dự một cuộc vui buổi sáng tại nhà tân nữ
vương tước De Guermantes, chính là bà Verdurin đã góa chồng và tái giá.
Nhiều cảm giác, do những viên đá lát khấp khểnh ở sân dinh thự
Guermantes, do tiếng của một chiếc cùi dìa, do một tấm khăn ăn hồ cứng,
khơi dậy trong NKC những hồi tưởng vô tình bất chợt, giống như mẩu bánh
madeleine xưa. Và ngồi trong thư viện của vương tước, chờ cho bản nhạc
đang biểu diễn nơi phòng khách kết thúc, chàng ngộ ra rằng những ký ức bất
tự giác khiến ta đạt tới một hiện thực vĩnh cửu, có thể nếm trải “một phút
