tiểu thuyết thế kỷ XIX – trình đề, thắt nút, cởi nút). “Tác phẩm được xây
dựng thành hình vòng trên sự đối lập giữa thời gian đã mất và thời gian tìm
thấy lại: một sự đảo lộn về thời gian tiểu thuyết khiến sau Proust, ít ai còn
muốn viết theo trình tự biên niên. Còn nữa, tiểu thuyết truyền thống gắn với
lịch sử, đặt trọng tâm lên sự cố lớn của một cuộc đời hoặc của lịch sử.
Những biến động ghê gớm đầu thế kỷ XX không còn cho phép người nghệ
sĩ tổ chức được sự cố và chất liệu để đưa vào tiểu thuyết một cái nhìn tổng
quát: “lịch sử đã trở thành Nghiệp chướng”. Để thoát ra khỏi sự khủng
hoảng đó, Proust là người đầu tiên – Woolf và Joyce đều xác nhận món nợ
này với Proust – cho rằng không cần để ý tới tầm quan trọng của những sự
cố: “Cấu trúc của Đi tìm thời gian đã mất và vai trò của thời gian khiến một
sự cố có vẻ không có giá trị, trở nên xuất phát điểm của một hệ thống những
tiếng vang, những kết luận sâu xa, những biến tấu đầy chất thơ” (Tadié). Kết
thúc màn kịch nổi tiếng về mẩu bánh Madeleine nhúng trong chén trà nóng
một ngày đông lạnh (khi người kể chuyện đã trưởng thành), gợi về hương vị
trà và vị được “nếm trải” khi còn là một cậu bé, Proust đã viết: “… Và tất cả
Combray và vùng lân cận, mọi thứ hiển hiện lên và rắn chắc lại, cả thành
phố lẫn vườn hoa, đều từ chén trà của tôi đi ra.” Đó là một chuyển hoá
ngược từ khách thể vào chủ thể, từ cái có tầm quan trọng sang cái có vẻ
ngẫu nhiên so với tiểu thuyết thế kỷ XIX.
Một vấn đề quan trọng nữa về tiến trình thể loại mà kiệt tác của Proust
đặt ra cho nền văn học thế kỷ XX (Kundera từng nói về vai trò của âm nhạc,
của tiểu luận, của các vấn đề hiện sinh nghĩa là triết học trong tiểu thuyết)
chắc là đến từ điều trước đây được coi như bí ẩn của sự hình thành Đi tìm
thời gian đã mất (dự kiến ban đầu là viết một tiểu luận): và các tranh luận về
thể loại của tác phẩm sau khi ra đời: nhật ký riêng ư? tự thuật? hay tiểu
thuyết tự thuật? Để cuối cùng đơn giản nó chỉ là tiếu thuyết, tiểu thuyết và
khả năng vô địch của nó từ thế kỷ XX trở đi, trong việc “hút mình vào các
thể loại khác”.
