như thể Combray chỉ gồm có hai tầng nối nhau bằng một cái cầu thang
mảnh; và như thể bao giờ cũng chỉ là bảy giờ tối. Thực ra, tôi cũng có thể trả
lời với ai đó hỏi tôi, rằng Combray còn có thứ khác và cũng tồn tại vào
những giờ khác. Nhưng bởi những cái tôi nhớ về nó chỉ do ký ức có ý thức,
ký ức của trí năng cung cấp, và bởi các thông tin nó đưa ra về quá khứ chẳng
giữ lại được gì của quá khứ, tôi không bao giờ muốn nghĩ tới phần còn lại
của Combray. Tất cả mọi thứ ấy thực ra đã chết đối với tôi.
Chết vĩnh viễn ư? Điều đó đã rất có thể.
Trong vấn đề này có khá nhiều ngẫu nhiên, và ngẫu nhiên thứ hai, ngẫu
nhiên cái chết của chúng ta, nhiều khi không cho phép ta đợi lâu các đặc ân
của ngẫu nhiên thứ nhất.
Tôi nghĩ tín ngưỡng của dân tộc Celte rất có lý khi cho rằng linh hồn
những con người đã chết thường bị giam cầm trong một sinh vật thấp hơn,
một con vật, một cây cỏ, một vật vô tri vô giác, thực sự họ đã chết đối với
chúng ta cho đến ngày, với nhiều người ngày đó không bao giờ tới, chúng ta
đi qua gần một cái cây, nhờ đó sở hữu được vật vốn là nhà giam của các linh
hồn. Lúc ấy chúng rùng mình, chúng gọi chúng ta và chúng ta vừa nhận ra
chúng thì phép thuật được hóa giải ngay. Được chúng ta giải thoát, các linh
hồn lại chiến thắng được cái chết và quay về sống với chúng ta.
Quá khứ của chúng ta cũng giống như vậy. Tìm cách gợi lại nó chỉ hoài
công, mọi cố gắng của trí năng nơi chúng ta chỉ vô ích. Nó bị giấu ở ngoài
lĩnh vực và tầm với của trí năng, trong một vật cụ thể nào đó mà chúng ta
không ngờ tới (trong cảm xúc mà vật thể đó có thể đem lại cho ta). Vật thể
đó, nhờ có ngẫu nhiên, có thể ta sẽ được gặp trước khi ta chết, hoặc có thể là
không bao giờ gặp.
Đã từ nhiều năm nay rồi Combray không còn để lại gì trong tôi nữa,
ngoại trừ cái đã từng là sân khấu và bi kịch trong giờ đi ngủ của tôi cho đến
một ngày đông, thấy tôi đi ở ngoài về và bị lạnh, mẹ tôi đề nghị tôi uống
chút trà, điều trái với thói quen của tôi. Thoạt tiên tôi từ chối nhưng rồi
không hiểu sao, lại nhận lời. Bà cho đi lấy loại bánh ga tô ngắn và mũm
