người Franc bị sát hại, đã tự rời khỏi những dây xích bằng vàng treo đèn ở
chỗ ngày nay là hậu tẩm nhà thờ, và, thủy tinh không vỡ, ánh lửa không tắt,
đèn xuyên vào đá làm cho đá lún xuống.”
Hậu tẩm nhà thờ Combray, có thể thực sự nói về nó chăng? Nó rất thô,
rất thiếu vẻ đẹp nghệ thuật thậm chí thiếu cả nhiệt tình tôn giáo. Từ bên
ngoài, vì ngã ba đường nơi hậu tẩm trông ra ở dưới thấp, nên bức tường thô
kệch của nó nhô cao trên một nền bằng đá nhám chẳng hề được đẽo cho
nhẵn, lởm chởm những đá vụn, và không có chút gì là đặc thù giáo hội, các
ô cửa kính hình như được đục ở tầm cao thái quá, và tổng thể có vẻ một bức
tường nhà ngục hơn là tường nhà thờ. Và dĩ nhiên, sau này, khi tôi nhớ lại
tất cả những hậu tẩm hoành tráng từng thấy, tôi sẽ chẳng bao giờ có ý nghĩ
so sánh hậu tẩm nhà thờ Combray với chúng. Chỉ có điều, một hôm, ở khúc
quanh một con phố nhỏ tỉnh lẻ, tôi chợt nhìn thấy, đối diện ngã ba đường,
một bức tường thô và quá cao, với những ô cửa kính đục trên cao và cũng
mang cái vẻ bất đối xứng như hậu tẩm ở Combray. Thế là tôi chẳng tự hỏi
như ở Chartres hay ở Reims rằng tình cảm tôn giáo được biểu hiện trong đó
mãnh liệt như thế nào, mà bất giác reo lên: “Nhà thờ!”
Nhà thờ! Thân quen; ở giữa hai láng giềng, hiệu thuốc của ông Rapin
trên phố Saint-Hilaire, nơi có cửa Bắc của nhà thờ, và ngôi nhà của bà
Loiseau, kề với nhà thờ chẳng có gì ngăn cách; là công dân bình thường của
Combray và có thể có số nhà ngoài phố nếu như đường phố Combray đánh
số các nhà, nơi dường như bác bưu tá vào buổi sáng khi phân phát thư báo lẽ
ra phải dừng chân, lúc ra khỏi nhà ông Rapin và trước khi vào nhà bà
Loiseau, tuy nhiên giữa nhà thờ và tất cả những gì không phải nhà thờ vẫn
có một giới hạn phân cách mà trí óc tôi chưa bao giờ vượt qua được. Bà
Loiseau tha hồ trồng cây vân anh bên cửa sổ, những cây có thói xấu để cho
cành nhánh luôn cúi đầu chạy lang thang khắp nơi, còn hoa khi đã khá lớn,
chẳng có việc gì gấp gáp hơn là áp những vầng má tím bầm và ứ huyết vào
mặt tiền u buồn của nhà thờ cho mát, với tôi hoa vân anh chẳng vì thế mà
thành thiêng liêng; giữa hoa và chất đá sạm đen nơi chúng tựa vào, nếu như
