309
bên trong nhất của bạn biết rằng khả năng có đó: bất kì
ngày nào bạn cũng có thể trở nên tỉnh táo về tiềm năng
này, về khả năng này, bất kì ngày nào mơ ước này sẽ sở
hữu bạn - và thế thì sẽ có nghĩa và sẽ có điệu vũ.
“Tôn giáo là nghệ thuật,” William Blake nói. “Tôn
giáo là nghệ thuật, không phải là tiền.” Đây là phát biểu
rất rất hàm chứa. Và chỉ người như William Blake mới có
thể làm ra được nó. Ông ấy là nhà thơ huyền môn.
Nghệ thuật là gì? “Nghệ thuật là cách,” ông ấy nói,
“làm cái gì đó” - hội hoạ, thơ ca, nhảy múa, điêu khắc, đồ
gốm, dệt. “Nghệ thuật là cách làm cái gì đó.” - ông ấy
không nói gì về tạo ra bản thân người ta. Nhưng điều đó
đích xác là điều tôn giáo là gì. Nó không phải là hội hoạ,
nó không phải là thơ ca, nó không phải là điêu khắc, nó
không phải là âm nhạc, nhưng là cái gì đó trên cùng
những đường đó, nhưng ở bên ngoài - về việc tạo ra bản
thân người ta. Tôn giáo là cách làm cái gì đó nữa - sống,
yêu, nhìn, hiện hữu.
Mọi nghệ thuật đều là ‘làm’. Nó giúp cho Thượng
đế sáng tạo. Đó là lí do tại sao tôi gọi người nói với
Thượng đế, “Tôi có thể giúp được không?”, là người tôn
giáo. Nếu bạn muốn biết người sáng tạo bạn sẽ phải trở
thành người sáng tạo theo chừng mực nào đó theo cách
riêng của bạn. Thơ ca có thể không phải là tôn giáo thích
hợp, nhưng nó trỏ theo hướng đúng. Khi nhà thơ thực sự
trong trạng thái sáng tạo người đó biết cái gì đó về tôn
giáo - âm nhạc ở xa xăm - bởi vì khi người đó trong trạng
thái sáng tạo, người đó không còn là bản thân mình nữa.
Người đó tham gia - mặc dầu theo chừng mực rất nhỏ,
nhưng người đó tham gia vào trong Thượng đế: chỉ một
giọt của tính thiêng liêng đi vào trong người đó. Đó là lí
do tại sao các nhà thơ lớn bao giờ cũng nói, “Khi chúng
tôi viết thơ, chúng tôi không phải là người sáng tạo của
