thương, ít nhất là dành cho thiên thần và con người, và ngài đã trù tính
một kiếp sống vĩnh hằng với niềm hạnh phúc tinh khiết nhất sẽ bắt đầu
khi kiếp sống hữu hạn chấm dứt. Nhưng dĩ nhiên là có điều kiện đi kèm
phần thưởng này, kẻ nào cố ý và không ngừng phủ nhận hoặc bất tuân ý
thiêng sẽ phải vĩnh viễn chịu đựng nỗi thống khổ tương đương niềm
hạnh phúc tột cùng của những thần dân trung tín và đức hạnh.
Tín niệm này về Thượng đế có vấn đề ở chỗ nó tốt đẹp quá mức
cần thiết, rốt cuộc thành ra có hại. Trẻ nhỏ làm bài tập ở trường luôn
lảng tránh giáo viên đang dõi theo chúng, ngay cả khi đó là một giáo
viên đáng kính và hiền từ. Sẽ lúng túng hơn biết bao khi nhận ra rằng
từng hành vi, từng ý nghĩ, từng cảm xúc đều bị Giáo viên của các giáo
viên giám sát, rằng trên Trái đất hay Thiên đường, không nơi đâu có
chỗ để nấp trước Con Mắt thấy tất cả và phán xét tất cả ấy.
Do vậy, nhiều người đã vô cùng nhẹ người khi các nhà tư tưởng
phương Tây bắt đầu hoài nghi tín niệm này và khẳng định giả thuyết về
Thượng đế không đóng góp được gì cho việc mô tả hay tiên đoán tiến
trình tự nhiên. Họ cho rằng, nhận định “vạn vật đều là sáng tạo và sắp
đặt của Thượng đế” cũng thiếu logic như câu “Mọi sự đã an bài”.
Nhưng, như vẫn thường xảy ra, khi một bạo chúa bị truất phế, một kẻ
khủng khiếp hơn sẽ lên thay. Tín niệm Mô hình Đồ sứ nứt vẫn tồn tại
nhưng người Thợ gốm đã bị loại khỏi toàn cảnh. Thế giới vẫn được
hiểu là một tạo tác, nhưng dựa trên mô hình một cỗ máy tự động. Quy
luật tự nhiên vẫn còn đó, nhưng không có người lập pháp. Theo các nhà
thần luận, Thượng đế đã chế tạo và khỏi động cỗ máy này, để rồi ngài
thiếp ngủ hoặc nghỉ ngơi ở đâu đó. Còn theo các nhà vô thần, nhà tự
nhiên học và theo thuyết bất khả tri, thế giới hoàn toàn tự động. Thế
giới đã kiến tạo nên chính mình, dù không chủ định. Thành phần của
vật chất được cho là bao gồm nguyên tử như mấy quả bóng bi-a li ti,
nhỏ đến mức không thể tiếp tục phân chia hay phân tách. Khi những
nguyên tử này uốn lượn theo nhiều hoán vị và tổ hợp khác nhau trong
một thời gian dài vô hạn định, rồi một lúc nào đó trong thời gian gần
