nghĩ bằng những ngôn ngữ và hình ảnh mình không tạo ra, mà là xã hội
trao cho ta. Ta sao chép những phản ứng tâm lý của cha mẹ, nhờ họ mà
ta biết được rằng phân thì phải có mùi kinh tởm và rằng nôn mửa thì
phải là một cảm giác khó chịu. Nỗi sợ hãi trước cái chết cũng là học
được từ nỗi lo lắng của họ về bệnh tật, từ thái độ của họ trước đám tang
và tử thi. Môi trường xã hội của chúng ta có quyền năng này chỉ vì ta
không tồn tại tách rời xã hội. Xã hội là thân và tâm ta mở rộng.
Thế nhưng chính xã hội mà cá thể không thể tách rời ấy đang dùng
toàn bộ sức mạnh không cưỡng lại được của nó để thuyết phục cá thể
rằng y quả thực là riêng biệt! Xã hội như giờ ta đang biết, chơi trò chơi
có luật chơi tự mâu thuẫn. Chỉ vì ta không tồn tại tách rời cộng đồng
mà cộng đồng có thể thuyết phục ta rằng ta riêng biệt - rằng mỗi người
chúng ta là một nguồn hành động độc lập có đầu óc riêng. Cộng đồng
càng thành công trong việc gieo cấy cảm nhận này thì sẽ càng gặp
phiền toái hơn khi kết nối các cá nhân, kết quả là trẻ con được nuôi dạy
trong môi trường như vậy gần như suốt đời thấy hoang mang.
Tình thế này đúng nghĩa là “tiến thoái lưỡng nan”. Một người bị
đặt trong tình trạng khó xử vì những mệnh lệnh hay yêu cầu ẩn chứa
đầy mâu thuẫn. “Đừng tự ý thức nữa!” “Cố thoải mái đi.” Hay câu hỏi
trứ danh của công tố viên với người đàn ông bị buộc tội bạo hành vợ,
“Ông đã thôi đánh vợ chưa? Trả lời rồi hay chưa.” Đây là tình trạng
nếu anh làm thì thật khốn kiếp mà nếu anh không làm thì cũng khốn
kiếp, vốn nảy sinh liên miên trong các quan hệ của con người (nhất là
quan hệ gia đình). Một bà vợ kêu ca với chồng, “Anh có nhận ra là từ
khi cưới nhau cách đây hai năm tới giờ anh chưa lần nào đưa em đi
xem phim? Hồi anh tán tỉnh thì đâu có vậy. Em nghĩ anh bắt đầu chẳng
coi em ra gì nữa rồi.” Khi anh chồng ăn năn, chiều hôm sau đi làm về
anh ta nói, “Em yêu, ăn tối xong mình đi xem phim nhé?” Thì nàng
đáp, “Anh gợi ý thế chỉ vì em kêu ca thôi!”
Xã hội chúng ta bây giờ dùng mánh này với mọi đứa trẻ từ khi
chúng mới mở mắt. Đầu tiên, đứa trẻ được dạy rằng nó có trách nhiệm,
rằng nó là một người hành động tự do, là một nguồn tư tưởng và hành
