công cái gì đó, chiếm được cái đồn nào đó, hay là đồn của ông ta bị chiếm...
tôi không nhớ. Trong sự cố kinh khủng đó tôi chỉ nhớ và thấy một thứ - một
núi thây người làm thành cái bệ đỡ cho những chiến công vĩ đại sẽ được ghi
vào trong những trang lịch sử. Có thể điều đó là cần thiết, tôi không có ý
định phê phán, và cũng không thể phê phán. Tôi không bàn luận về chiến
tranh, thái độ của tôi với chiến tranh là một cảm xúc tự nhiên của một người
uất giận trước một biển máu đổ. Con bò rừng nhìn thấy trước mắt cảnh
người ta giết những con bò như nó có lẽ cũng có cảm xúc giống tôi... Nó
không hiểu cái chết của nó để làm gì, chỉ biết giương đôi mắt kinh hoàng
nhìn máu đổ và rống lên tiếng kêu tuyệt vọng xé ruột xé gan.
[3] Dmitri Ivanovich Skobolev (1820 - 1879) - một tướng chỉ huy nổi tiếng
trong chiến tranh Nga - Thổ 1877 -1878 (ND).
***
Tôi có phải là kẻ hèn nhát hay không?
Hôm nay người ta bảo tôi là thằng hèn. Thực ra đó là một quý bà rỗng tuếch
đã nói thế khi tôi bày tỏ sự lo lắng rằng người ta sắp bắt tôi vào lính, và tôi
không muốn ra trận. Ý kiến của bà ta không làm tôi buồn phiền, nhưng làm
nảy sinh câu hỏi: liệu tôi có thực sự là thằng hèn hay không? Có lẽ những
công phẫn chống lại những gì mà mọi người đều cho là sự nghiệp vĩ đại là
xuất phát từ nỗi sợ hãi cho thân xác mình hay chăng? Thực sự có đáng phải
quan tâm đến một cuộc đời không quan trọng nào đó khi đứng trước sự
nghiệp vĩ đại hay không? Và liệu tôi có đủ sức đem cuộc sống của mình ra
chỗ hiểm nguy vì một sự nghiệp của ai đó hay không?
Tôi quan tâm câu hỏi này không lâu lắm. Tôi nhớ lại cả cuộc đời mình, nhớ
những lần, thực ra là không nhiều lắm, mà tôi buộc phải đối diện với hiểm
nguy, và không thể buộc tội bản thân đã hèn nhát. Khi đó tôi đã không lo sợ
cho mạng sống của mình, và bây giờ cũng không sợ. Nghĩa là không phải
cái chết làm tôi sợ...
