ích. Giặc Tây dương vẫn để trống ngôi vua từ tháng 5 đến tháng 11 năm Ất
Dậu chúng mới đưa Ưng Đường lên ngôi. Ưng Đường tức Nguyễn Cảnh
Tây, con trưởng của Hồng Cai và là anh của Đức vua Hàm Nghi. Ông ta lên
ngôi hiệu là Đồng Khánh liền gửi "Quốc thư" sang cho Tổng thống Pháp,
lời lẽ trong thư gạn không còn một chút quốc sĩ nữa. Ông ta quỳ rạp mình
qua văn ngôn: ..."Vương tôi vô cùng biết ơn quý quốc. Cái ơn ấy không
biết lấy gì báo đáp quý quốc. Nước tôi xin kính cẩn nhận quý quốc là Mẫu
quốc. Vương tôi tấn phong quý Đô thống đại thần Cuốc-xy (De Courcy)
làm Bảo hộ quận vương và ngài Khâm sứ đại thần Săm-pô (De
Champeaux) làm Bảo công".
Côn thốt lên: "Ôi! Dân mình biết sao được chuyện này, cha ơi!". - Nói
chi dân! - Anh Cử Sắc giọng chua cay - Cả đến hạng mũ cao áo dài cũng
lóa mắt và run như cầy sấy trước cái mũ chín rồng ngự trên ngai vàng, bệ
ngọc! Còn cái thối nát, sự bẩn thỉu, sự đớn hèn, ti tiện ở trong cung cấm thì
ai cho dân biết? Nếu có biết được đôi ba việc thì dân mình cũng chỉ xì xầm,
nhỏ to trong xó nhà, nơi chợ búa đâu có ăn nhằm chi! Bởi vậy, cha biết
được vài việc, cha nói lại với các con những điều ấy ở lại trong đầu các
con, vì sắp tuổi này còn hoang sơ, chưa có được mấy việc đời trong đó.
Ông thầm nghĩ: "Ta phải tạc ngay vào tâm trí các con những bức tranh lịch
sử bi tráng của quê hương, của đất nước ở các thời mà ta chứng kiến, ta
nghe, ta lượm lặt gom góp được". Ông kể tiếp - Các con nghe cha kể mấy
hôm nay về tình cảnh vua, quan, dân tình của những năm sáu mươi, bảy
mươi, tám mươi của thế kỷ này, cái thế kỷ cha con ta ra đời, lớn lên trong
biến cố của đất nước. Các con đã nghe cha kể đó: Kiến Phúc, Hàm Nghi và
Đồng Khánh là ba anh em cùng một cha mẹ sinh ra. Nhưng Kiến Phúc
không giống Hàm Nghi. Vua Hàm Nghi tuổi thơ mà chí trượng phu. Nếu
Hàm Nghi không có thiên tư, không có chí trượng phu thì một quan thân
thần phò, chứ mười quan thân thần như Tôn Thất Thuyết vẫn là một ông
vua làm vì như bao ông vua khác. Ví như nghề làm gốm, nung đất thì đất
thành cái bát sành chứ không thể thành đĩa ngọc được. Đồng Khánh là anh
trai trưởng của Hàm Nghi, nhưng bản chất cái đầu ông ta là đất sét cho nên
