Họ lầm. Cái lầm dị hại rất nhiều. Đình làng đâu có phải là hội đường
của một tôn giáo. Ông thần làng chẳng qua chỉ là một phương pháp cai trị
dân của các vua chúa đời xưa. Ông thần làng chỉ là phương pháp của sự áp
chế về tinh thần. Đặt ra thần hoàng, cổ nhân cũng đã khôn khéo lắm. Họ dựa
vào sự thờ phụng tổ tiên, sự thờ phụng người đã khuất, để khuôn linh hồn
dân chúng vào những mẫu đúc sẵn. Muốn in sâu vào óc dân cái tư tưởng
kính thượng, cái tư tưởng về sự bất khả xâm phạm của mệnh lệnh triều đình,
các bậc vua chúa đã tự đặt lên trên các ông thần mà dân hèn phải coi như
những đấng thiêng liêng.
Thờ thần đã không là theo một tôn giáo, thì chỉ làm nô-lệ cho sự mê tín
dị đoan. Những lúc nắng hạn, cố đem ông thần ra rước sách để đảo vũ,
tưởng như ông ta có thể hóa phép thần thông kéo mây đen ở phương xa tới ;
những khi bị ôn dịch, đồng lòng đổ lỗi cho một cơn nộ khí của ông thần
hoàng bị báng bổ, trêu ghẹo : những hành động mê muội ấy ta thường thấy ở
nơi thôn dã. Vậy thờ thần, thực không khác gì mọi phi-châu thờ những khúc
gỗ trạm. Vậy thờ thần chỉ là cử chỉ của những dân tộc bán khai, sợ hãi hết
thảy những điều huyền bí của vũ trụ cần nhớ đến một sức mạnh huyền bí để
bảo vệ cho mình.
Có người bảo : thần hoàng thường là một người anh hùng có công với
làng, và thờ thần hoàng chỉ là tỏ lòng nhớ ơn với người anh hùng ấy.
Trước khi trả lời, tôi xin mạn phép kể một câu truyện nghe được ở vùng
bể. Ở một làng kia, một hôm các cụ ngồi bàn việc thảo sớ xin tứ sắc cho
thần. Nhưng thần làng lại là người đánh cá vô danh. Một cụ nói : làng mình
lắm người hiển hách, ai lại chỉ có một ông thần xoàng quá. Bàn tán xong,
các cụ bèn thảo sớ xin tứ sắc nhưng trong sớ, các cụ bỏ quên tên ông thần
cũ, lấy tên một vị khác có danh vọng điền vào. Kết quả làng được một ông
thượng đẳng thần.
Ấy, phần đông các làng đều có những hí kịch như vậy.
Đó là không kể những hí kịch khác, cũng do sự thờ thần làng mà sinh
ra. Thần hoàng mà là một tay ăn trộm chết vào giờ thiêng, thì mỗi lần cúng
