tình thế, cũng đành bó tay tắc lưỡi nhìn sức phản động óc tồn cổ hoành
hành. Họ muốn kết liền cùng nhau làm thành một chiến tuyến đối với trí bảo
thủ cũng không được, vì ở nước ta làm gì có sự tự do lập hội. Họ muốn dùng
chốn đình chung làm nơi diễn đàn để chỉ đường cho dân quê thoát ra ngoài
sự ngu tối, họ muốn cúi mình xuống hạng người hèn yếu để bênh vực cũng
không xong, vì ở nước ta làm gì có tự do hội họp, làm gì có tự do ngôn luận.
Có nơi như ở miền Trung, nói sai ý kiến của cổ nhân, trái với tư tưởng của
hào trưởng, cũng đã phạm tội vọng ngôn rồi còn nói gì nữa.
Tự do cá nhân và hết thảy các tự do ở bên ta và nhất là ở nơi thôn quê
chỉ là một câu chuyện hoang đường.
Thế cũng vì dân quê thiếu tự do – nếu ta không kể sự tự do phục tòng
và sự tự do uống rượu – nên tình cảnh dân quê về phường diện tinh thần mới
có vẻ điêu linh tàn tạ như bây giờ. Cũng vì dân quê thiếu tự do nên người ta
đối với những công cuộc cải cách mới lạ mới có cái não ngờ vực, tôi đã nói,
nên những công cuộc ấy không có kết quả tốt tươi. Cũng vì dân quê thiếu tự
do nên những sức phản động mới dìm dập dân quê vào nơi ngu tối, mới tạo
thành cho họ cái tính nô lệ, cái căn tính « chịu đựng » trước những sự tàn
ngược ức hiếp của kẻ có quyền thế, có của cải.
Vậy muốn chống lại những sức phản động kia, muốn nâng cao trình độ
dân quê một cách nhanh chóng, không gì bằng đem lại cho họ những tự do
của nền dân chủ. Sự tự do lập hội sẽ giúp họ gom tài góp sức để chống lại
với những sự tệ nhũng, những sự lạm quyền, những điều bất công thường
xảy ra ở nơi thôn ổ. Họ sẽ có thể lấy nghiệp đoàn, lấy tương tế làm cơ quan
để tự bênh vực lấy quyền lợi của nhau hoặc là để mưu tính những công cuộc
cần đến đoàn thể. Với sự tự do hội họp, họ sẽ có thể đường hoàng họp nhau
để bàn đến việc có ích chung, để nghe giảng về những vấn đề cần ích đến
đời họ sống. Còn tự do ngôn luận đối với dân quê sẽ là một phương thuốc
tiêu chữa cho họ khỏi bệnh ngu tối, sẽ là một ngọn đèn sáng đưa đường cho
họ đi tới nền văn mình rực rỡ.
Được những tự do đáng quí của dân Pháp, người dân quê Annam nào
cũng sẽ có đủ tư cách để làm một « người » hoàn toàn. Họ sẽ là một công
