Sự nghèo khổ ấy của dân quê, có người đổ lỗi… cho dân quê. Họ thản
nhiên luận rằng dân quê đẻ con hàng đàn, hàng đống, nhất là từ khi nước
Pháp đem vệ sinh sang làm quà cho họ, cho nên không bao lâu ruộng họ cầy
cấy không đủ nuôi đoàn bàu thê tử của họ nữa. Vậy liều thuốc tiên đem sự
thịnh vượng lại cho nước Annam, là hạn chế sinh dục cho hợp với trình độ
kinh tế trong nước.
Nhưng đó là một phương thuốc cùng đường. Vả lại chỉ có thể dùng
được phương thuốc ấy những người thâm hiểu vệ sinh và khoa học : dân
quê, kể cả từ lúc nước Pháp đem vệ sinh sang làm quà cho họ, dân quê
không biết gì về vệ sinh và khoa học cả.
Mà lại là một phương thuốc kỳ khôi, nếu ta nghĩ rằng một dân tộc 20
triệu người lại cần phải nghỉ đẻ, trong lúc những nước khác, đông 50 triệu
như nước Ý, đông 80 triệu như nước Đức, đương khuyến khích nhân dân
sinh sản thật nhiều. Ở bên Ý chẳng hạn, số dân tăng một cách mau chóng,
mà cứ bình tĩnh mà so sánh, thì dân Ý hiện giờ sung sướng gấp mười dân Ý
hồi nước ấy mới 16 triệu người.
Xem vậy thì đủ biết rằng nhiều người không phải là nguyên nhân của
sự nghèo. Sự nghèo ở nước ta, nguyên nhân khác và rất phức tạp. Một phần
là vì dân quê không được yên ổn làm ăn, yên ổn hưởng sinh lợi của mình.
Nghĩa là vì họ bị bọn nhà giàu cho vay nặng lãi rút ruột, bọn mọt dân đục
khoét, bọn cướp đến rựt ruột tượng, hầu bao. Một phần là vì phần đông họ
chỉ biết có một nghề : làm ruộng ; chỉ cấy có một thứ : lúa. Sự kinh nghiệm
cho ta hay rằng những miền nào cầy cấy nhiều thứ hay ngoài công việc làm
ruộng, còn có những kỹ nghệ nhỏ trong gia đình, đều được sung túc hơn mọi
nơi. Một phần, nữa là vì nhân dân ở Đông-dương san sẻ không được đều. Ở
mấy tỉnh hạ du miền Bắc và ở vùng Tĩnh, Nghệ, số dân ở quá đông, còn
những miền hoang dã ở Lão, những ruộng lầy ở trong Nam và ở bên Cao-
Mên đều bỏ hoang không người khai khẩn.
Biết được nguyên nhân của sự nghèo đói ở thôn quê, là đã có phương
thuốc chữa, là có thể thay đổi cả cuộc sinh hoạt nơi thôn quê. Đem người ở
miền đông đúc đi đến những nơi đồng không mông quạnh, chính phủ đã bắt
