Tuy là câu nói đùa, bác ta mặt cũng tỏ vẻ hy vọng như người chết cố vớ
lấy mảnh ván mỏng để mong thoát thân.
*
Từ đây, và dần dần những việc mắt thấy, tai nghe đưa tôi đến một định
kiến bất di dịch : « Dân quê, cơm không bao giờ ăn no, áo không bao giờ
mặc ấm, nhưng sưu thuế bao giờ cũng cố nộp cho đủ số. Không có gì họ
không hy sinh đi để khỏi mang tiếng là trốn lậu thuế ».
Đối với bổn phận, hết sức đến thế là cùng. Nhưng sức người chỉ có
chừng thôi. Bổn phận của chính phủ là phải liệu theo sức của dân mà đánh
thuế, nhất là đối với những người nộp thuế lý trưởng kia. Thuế má – đó là
một nguyên tắc ai cũng rõ – cần phải ăn nhịp với lưng vốn hay hoa lợi của
nhân dân. Trái với nguyên tắc ấy thật không khác nào đem mổ gà đẻ trứng
vàng, kết quả sẽ là sự nghèo nàn cơ cực đến tột điểm của cả một nước.
Một nguyên tắc thứ hai là việc thu thuế cần phải tổ chức thế nào cho số
tiền của nhân dân bỏ ra với số tiền cất vào công quỹ không chênh lệch nhau
một cách quá đáng.
Những nguyên tắc ấy, ở miền thôn ổ, người ta có áp dụng hay không,
đó là một điều cần phải xét đến, nếu ta thành thực mong dân quê đi đến một
đời quang đãng hơn.
Trước khi xem xét hoa lợi của dân quê với những ngạch thuế họ phải
trả có cân đối, có ăn nhịp với nhau không, tôi muốn nói đến phương pháp
thu thuế đã, nhất là lối thu thuế đinh và thuế điền.
Thuế đinh-điền là hai thứ trực thuế dân quê lo đến trước hết mọi việc.
Mỗi năm lúc cánh đồng lúa đỏ ối như vàng, là lúc họ nghe thấy tiếng gọi
thiết tha của bổn phận đối với công quỹ. Đầu tiên, ông lý tiếp được bài chỉ là
họp hội đồng để định đoạt việc quân phân xem mỗi dân định phải đóng bao
nhiêu tiền. Với việc quân phân ấy, lệ thường xảy ra nhiều điều bất công. Hội
đồng toàn là đàn anh trong làng, nghĩa là những ngươi giầu có. Cho nên
thường thường họ đồng lòng dành lợi về phần họ, đổ hết sự thiệt thòi lên đầu
dân nghèo, không có người bênh vực.
