Đến lúc đem thi hành sự bất công đó, ta sẽ thấy xảy ra nhiều sự bất
công khác. Tưởng không cần phải nói, ai cũng biết rằng lúc ấy là lúc hoành
hành của bọn cường hào tham lam. Lúc ấy, họ tha hồ mà hống hách : giữ đồ
đạc – có khi cả đồ thờ nữa – trói, đánh, giam, những việc phi pháp vụt chốc
trở nên những việc xảy ra hàng ngày, và công nhiên thi hành. Lúc ấy, họ mới
trổ tài cho dân quê biết rằng họ không làm công không cho ai, nên ngoài số
tiền thuế, họ cần phải lấy thêm tiền phụ thuế nữa ; số tiền ấy to nhỏ không
nhất định, còn tùy ở thế lực của cường hào và tính ngây thơ của dân đen.
Lúc ấy, ai có vẻ nhà quê mới thấu nông nỗi của dân quê. Trong làn
không khí lo sợ, tiếng trống thúc dục thuế nghe buồn thảm, nặng nề ; giọng
quát tháo, dọa nạt của ông Lý trở nên oai vệ, hống hách, lẫn tiếng van lơn
của kẻ bạch đinh đói khát, không có tiền nộp thuế, ngoài chợ, nào mâm nồi,
bát, đĩa, nào lợn, nào gà chó, người ta cố đem đi bán một giá rất rẻ, trong
nhà trọc phú, tấp nập những người nghèo xơ xác đến vay mượn, kẻ gánh đôi
lọ cổ của ông cha để lại, người đem văn-tự ruộng đến để mong vay một số
tiền, với một số lãi nặng gấp ba…
Nhưng cảnh thương tâm nhất là cảnh người đàn ông tôi gặp hồi còn
nhỏ, gánh con đi bán…
Chạy thuế mà đến nỗi như vậy, thì hẳn là không phải vì dân quê không
chịu làm hết bổn phận đối với công quỹ, chỉ có thể vì sưu thuế quá nặng,
không ăn nhịp với hoa lợi của nhân dân mà thôi.
Vậy sửa đổi các ngạch thuế và phương pháp thu thuế là việc cần phải
thực hành ngay, nếu ai nấy đều thành thực mong rằng những cảnh thương
tâm kia sẽ hoàn thuộc về ký vãng.
III. THUẾ ĐINH ĐIỀN
DÂN quê, việc ấy đã rõ ràng như ban ngày. lúc nào cũng sẵn lòng cố
sức trả nợ thuế. Nhưng lòng nhiệt thành của dân không phải là cái then chốt
của vấn đề thuế khóa. Người có tận lực mà lực bất cập thì kết quả chỉ là
người khổ thêm mà thôi. Then chốt của vấn đề quan trọng ấy, là phải đặt các
