Những thanh niên trụy lạc ấy, xã hội không còn trông mong gì ? Dân
quê không còn mong họ dìu dắt đi đâu nữa. Trụy lạc hơn, bệ rạc hơn nữa là
những dân quê mắc nghiện ; họ chỉ còn cách nằm dài nghĩ kế xui dục người
khác kiện cáo nhau để kiếm tiền : ở nhà quê, dân nghiện thường làm thày cò,
mà thày cò nào cũng nghiện cả.
Nha phiến tai hại vô cùng như vậy, không còn ai có thể vịn vào lẽ gì –
dẫu là lẽ làm tiền cho công quỹ – mà cứ để yên tình thế như bây giờ được.
Ta cần phải tìm hết cách trừ khử cái nạn « bàn đèn » đi. Cấm ngặt nhân dân
hút thuốc phiện, đặt luật trị thật nặng việc buôn thuốc, bỏ hẳn việc bán thuốc
cho dân, đặt bệnh viện riêng chữa những người nghiện, đó là những việc cần
thiết chính phủ bình dân cần làm, nếu muốn cho dân Đông dương thoát khỏi
bàn tay sắt bọc nhung của cô ả phù dung.
VI. CÔNG NGHỆ
MỘT vị anh hùng Tây Phương, hoàng đế Napoleón, một hôm nói
rằng : « Chính sách của một nước là ở trong bản địa đồ của nước ấy ». Câu
nói ngắn và mạnh, có ý nghĩa thâm thúy. Nước Anh chẳng hạn, chỉ là một
khối than đá lẫn sắt lên đênh giữa biển, lẽ tự nhiên nước Anh phải trở nên
một nước chuyên về công nghệ. Trái lạ, nước Roumanie, nước
Tchécoslovaquie là những nước đất ít khoáng vật, những nước cần sẽ hóa ra
chuyên về nghề nông.
Mới thoạt nhìn, ai cũng nhận ra rằng bản địa đồ của nước ta giống bản
địa đồ của những nước này. Từ Nam chí Bắc, chỗ nào cũng là ruộng cả. Vậy
ở nước ta cần phải theo một chính sách nông dân ; vì vậy ông Godart đã có
thể nói « Không nên làm cho Đông dương trở nên một xứ công nghệ ».
Câu nói khí vội vàng, và quá giản dị. Người ta có thể cãi rằng mặt đất
Đông dương giồng giọt đã đành, dưới đất lại còn nhiều khoáng vật khai thác
được. Hiện bây giờ đã có mỏ than ở Hongay. Giá thử nay mai ở miền
thượng du, trong một dẫy núi, người ta tìm thấy kim cương nhan nhản như
sao trên trời, hay một hồ dầu hỏa nằm yên một nơi, tưởng dẫu một ngàn ông
