Trong mọi phương pháp ấy, có một phương pháp, dân Annam ta vẫn
dùng từ xưa, một phương pháp do hoàn cảnh đào tạo ra, do « tinh hoa của
non sông hun đúc nên » nếu ta muốn dùng một câu văn vẻ : tôi muốn nói
đến chế độ công điền, công thổ.
Làng nào ở nước ta cũng có công điền. Công điền, là những khu ruộng,
những khoảng đất không riêng thuộc về quyền sở hữu của một người, mà là
của chung của một làng. Đất, ruộng ấy không đem bán được, lý ưng cứ ba
năm lại đem quân cấp một lần. Dân làng chia nhau lần lượt đem trồng trọt,
cầy cấy những đất công ấy, cứ lần hồi như thế mãi, không bao giờ hết.
Chế độ này, nều ta đi tìm ở nước ngoài, có lẽ ta chỉ thấy ở bên Nga
trước hồi Âu-chiến : chế độ « mir ». Theo chế độ ấy, đất là đất chung của cả
làng, và thường thường cứ chín năm một lần, hội đồng các gia tộc, gọi là
« mir », lại đem chia đất công, có bao nhiêu gia đình thì bấy nhiêu phần và
mỗi phần, ruộng xấu có, ruộng tốt có để cho được công bình.
Đem so sánh chế độ công điền, cổng thổ ở bên ta với chế độ « mir » ta
sẽ nhận thấy một cách rõ rệt rằng chế độ này còn công bình, còn có lợi cho
dân nghèo hơn nhiều.
Nguyên nhân là sự đồi bại, sự bất công trong việc quân cấp công điền
công thổ ở các làng.
Một điều đáng để ý trước hết và bất công nhất ; là không phải người
nào trong làng cũng được dự phần vào công điền. Những bạch-đinh cùng
cực, chỉ trông vào hai cánh tay để nuôi thân – nghĩa là những người cần có
công điền hơn ai nấy hết – lại không được hưởng sự ích lợi của chế độ ấy.
Phải là xã nhân – nghĩa là phải đóng góp một số tiền 20,25$ tùy làng – mới
được coi là người có phần, có hân hạnh được đi « bắt ruộng » như đàn anh.
Trong việc đi « bắt ruộng » lại có một điều kém khác : sự quân cấp
ruộng công không làng nào được công bình hết thẩy. Không phải như người
ta tưởng, quân cấp sẽ do sự may rủi, do việc rút thăm mà đem đến cho người
nghèo một thửa ruộng xấu hay tốt. Quân cấp, trái lại, do một định lệ rõ ràng,
do sự « tôn ti » á thánh. Mới đầu là ông tiên, rồi đến ông thứ chỉ, rồi đến các
