đàn anh, lần lượt theo chiếu trên chiếu dưới ra chọn lấy những thửa ruộng
mầu, những khoảng đất tốt, như ở ngoài đình họ chọn lấy miếng phao câu,
chiếc đùi gà. Đoạn, mới đến lượt đàn em. Những miếng xương xẩu, những
miếng thừa thãi, chia nhau mà dùng. Tuy vậy, phận họ còn vẻ vang, vì lại
còn đám cùng đinh đứng mà nhìn họ chia nhau, như người nghèo đứng nhìn
qua kính cửa hiệu bánh, thèm thuồng và nhẫn nhục.
Cũng vì sự chọn lựa là quyền riêng của đàn anh trong làng, nên xảy ra
lắm câu chuyện nửa tức cười nửa buồn thảm. Có khi một người trai làng
được thửa ruộng xấu, nhưng vì chịu khó vun bón nên ruộng ấy đã thành màu
mè, có thể trồng trọt được. Qua ba năm, công điền đem quân cấp lại, thửa
ruộng của anh ta có người khác, ngồi chiếu trên chọn lấy mất, để lại phần
anh chàng một thửa ruộng xấu khác. Lẽ tự nhiên, từ đấy anh chàng không ra
công bón xới nữa.
Trái lại, có người được phần thửa ruộng mẫu, đến lúc mãn hạn ba năm,
không biết nghĩ gì hơn là đem đào đất mầu đổ sang ruộng mình, trả lại cho
làng một thửa ruộng mất giá để chọn lấy một thửa đất mầu khác. Vì thế
chẳng bao lâu, lắm thửa ruộng mầu một ngày một xấu mãi, có khi thành ra
một cái ao !
Đây là không kể những khóe tính vặt của bọn hào lý ít lương tâm, hoặc
khai man sổ công điền để dành cho mình ít nhiều mẫu ruộng của làng hoặc
chiếm lấy phần ruộng tốt rồi không buồn cấp lại, hoặc giả chỉ quân cấp lại
trên mặt giấy mà thôi.
Ngoài những tệ nhũng ấy, chế độ công điền, và cả chế độ « mir » nữa,
còn có một yếu điểm khác, là phần chia đất ruộng ra trồng trọt riêng từng
người không có thể theo đuổi được những công cuộc to, như dùng máy móc
để gặt hái, để lấy nước… như khai khẩn những công thổ bỏ hoang. Cũng vì
thế mà chế độ « mir » ở bên Nga bây giờ không còn nữa, nhường chỗ lại cho
chế độ « kolkhozes » hay « artels ». Dân quê bên Nga đem đất, ruộng trâu
bò và cầy bừa… để làm của chung, để cùng chung cầy cấy trồng trọt hoa lợi
sẽ đem chia nhau, hơn kém tùy theo giờ làm nhiều ít. Ngoài ra mỗi gia đình
lại có một ít đất riêng để khai khẩn nữa. Tương lai của chế độ ấy người ta
