Đông dương ngày thêm mở mang phát đạt, và giúp cho túi bạc của họ thêm
đầy.
Nhưng cái chế độ đồn điền ấy ra sao ? Lời hay hại thế nào ? Đó là
những câu hỏi cần phải giải quyết.
Chế độ ấy có thể có ở đây được là vì người ta bảo Đông dương là một
xứ nhiều đất mới, bỏ hoang cần phải đem khai khẩn mới mong trong xứ một
ngày một thịnh vượng được. Lẽ ấy nghe cũng êm tai lắm… nếu những lợi
thu hoạch được một phần lớn vào tay những dân phu có công, tuy không có
của, nếu sự khai khẩn ấy không thành ra một lợi-khí cho những bọn lý tài
kiếm tiền một cách quá dễ dàng.
Chính phủ cũng sợ những sự lạm dụng, nên có ra mấy đạo nghị định về
chế độ ấy. Theo nghị định ngày 27-12-1913, thì duy chỉ có người Pháp hay
người bản xứ là có quyền xin đồn điền. Xin đồn điền, lệ thường phải trả một
số tiền chính phủ định, nhưng nếu dưới 300 mẫu tây, chính phủ có thể cho
không được. Dưới một nghìn mẫu, thì phải xin ông Thống sứ, trên một
nghìn mới cần đến chữ ký của ông Toàn-quyền.
Theo một đạo nghị định ngày 19-9-1926 sửa đổi ít điều lệ của đạo nghị
định trên, đồn điền mới đầu còn là nhượng tạm mà thôi. Ít năm sau, sau khi
đã khai khẩn hết hoang địa, sẽ có một hội đồng đến kiểm soát và lập biên
bản, rồi đồn điền mới nhượng hẳn cho người đứng xin.
Chế độ đồn điền, tuy vậy, vẫn sinh ra lạm dụng. Điều lạm dụng thứ
nhất, là có khi đồn điền nhượng lại quá rộng, chỉ lợi riêng cho một vài người
mà thiệt hại cho số đông : đã có lần, không biết vì lẽ gì một ông Toàn quyền
ký nghị định nhượng một lần, cho một người, có tới 25 ngàn mẫu tây. Một
điều lạm dụng khác, là nhiều ông chủ đồn điền làm thiệt thòi đến quyền lợi
của người khác, của những dân có ruộng nương trong đồn điền của họ. Tuy
đơn xin nhượng đồn điền cần phải đăng vào công báo, dán ở công đường
của ông công sứ trong tỉnh, dân nghèo dốt có ruộng trong đồn điền vẫn u
minh không biết cách phản kháng và thường bị mất không điền địa của mình
một cách đáng thương.
