nghiệm dạy dỗ họ trở nên những người biết, biết rõ quyền lợi nghĩa vụ của
mình, cho họ quyền lập nghiệp đoàn để họ có cơ quan tự bênh vực lấy nhau,
và, nếu có thể, cho họ được dự một phần vào số tiền lãi của bọn chủ. Có như
vậy, hạng dân lao động cơ cực này mới mong một ngày kia bước tới trình độ
của dân lao động bên các nước văn minh.
IX. DI DÂN
VẤN đề di dân không phải đến bây giờ mới có. Đã từ lâu lắm, dân
Annam nhận thấy mình ở quá chật chội nơi miền hạ du sông Hồng Hà và coi
việc tràn ngập vào miền nam là một sự cần. Theo luật thiên nhiên nhưng
không thể cưỡng được, họ dần dà, từ từ chiếm lấy Đông dương hoặc trong
sự hòa bình, hoặc bằng sức mạnh của lưỡi gươm, ngọn giáo. Người Mọi,
người Chàm, người Chân Lạp, những dân tộc yếu đuối, trước sự tràn ngập
ấy, có khi bị diệt vong, có khí bị xô đuổi vào những thâm sơn cùng cốc, để
đất cát ruộng nương lại cho người Annam hùng cường hơn.
Gần đây, thời Thiệu-Trị, Tự-Đức, việc di dân lại được triều đình chú
trọng. Có những quan chức riêng các ông doanh điền sứ, coi sóc về việc
khai khẩn những miền hoang dã. Ông thượng Nguyễn-công-Trứ đã nổi tiếng
và lưu danh thơm về hậu thế vì đã từng có công đem dân đến khai thác
những miền duyên hải. Phát Diệm, Tiền hải cũng là nhờ ông mới có. Lối di
dân của các ông doanh-điền-sứ rất là giản dị : mộ dân như mộ lính, rồi đem
đám quân ô hợp ấy đến nơi khai khẩn, lập thành làng, thành ấp ở dưới quyền
chỉ huy, quyền sinh sát nữa của các ông.
Những công cuộc di dân ấy đến lúc lá cờ ba sắc đến Đông dương thì bị
đình-trệ lại. Số dân chúng ở miền trung châu không vì thế mà ngừng, cứ mỗi
ngày mỗi tăng. Đến nay nạn nhân mãn ở miền Trung, Bắc Đông-Pháp đã
đưa dân quê ở những tỉnh Thái-Bình, Nghệ An chẳng hạn đến chỗ vô cùng
đói rét, vô cùng khổ cực. Tìm cách cho họ có cơm ăn, có áo mặc, đã thành ra
một vấn đề quan trọng, cần phải giải quyết trước hết, cần phải giải quyết
ngay.
