nhìn nông cạn, nên có chia Bồ-tát và chúng sanh. Nhân có thiện ác thì quả cũng có khổ
vui.
Những kẻ gây tạo nghiệp ác, ắt phải thọ quả khổ trong ba đường dữ, địa ngục
ngạ quỉ súc sanh. Nghiệp ác là mình làm cho kẻ khác khổ, cân xứng với nhân mình
gây, thọ quả khổ một nơi trong ba đường dữ. Nhân khổ có khi không thành quả, do
nửa chừng mình biết hối cải, hoặc chuyển đổi. Nhân khổ nhất định thọ quả khổ, do sự
nuôi dưỡng một cách sung mãn. Ví như có người uống rượu mà không ghiền, vì họ
biết giới hạn chừa bỏ. Có người uống rượu nhất định phải ghiền rượu, vì họ mãi tiếp
tục và say mê. Có nhân khổ mà không thọ quả khổ, hoặc nhất định phải thọ quả khổ,
cũng như thế.
Người gây tạo nghiệp thiện ắt thọ quả vui trong cõi người, cõi a-tu-la và cõi
trời. Cân xứng với nghiệp lành mình đã tạo, nhiều ít cao thấp, kết quả cũng có hơn
kém thấp cao. Có khi người tạo nghiệp lành mà không được quả lành, hoặc người tạo
nghiệp lành nhất định hưởng quả lành. Ví như, một số sinh viên vào học y khoa, có
người không đủ khả năng học hoặc lười biếng học, nên tuy học y khoa mà không kết
quả thành bác sĩ. Có người đủ khả năng lại cần cù học tập, nhất định một ngày kia sẽ
thành bác sĩ. Từ nhân đến quả còn cần có những sự kiện trợ giúp đầy đủ mới được
viên mãn. Không thể có nhận định tất nhiên rằng có nhân là có quả. Bởi vì thời gian từ
nhân đến quả là giai đoạn biến động, hoặc được tăng trưởng, hoặc bị tiêu mòn, tùy
theo những sự kiện trợ giúp. Biết thế, chúng ta có thể chuyển nhân xấu thành tốt, hoặc
nhân tốt trở ra xấu.
Sự tất yếu của luân hồi tùy thuộc nhân quả, không có kẻ nào khác áp đặt khổ
vui cho chúng ta, cũng không có bàn tay nào lôi kéo chúng ta phải đi đường này hay
lối khác, mọi sự kết quả đều cân xứng với nhân mình gây tạo. Nắm vững yếu tố này,
mới thấy chúng ta trọn quyền định đoạt số phận của chúng ta. Nếu cuộc đời của chúng
ta hiện nay được tươi sáng hay đen tối, đều do sự khéo léo hay vụng về của ta ngày
xưa. Can đảm nhận lấy trách nhiệm của mình, không oán trách kêu ca, không than thân
tủi phận. Chúng ta gan dạ trong cuộc sống hiện tại, song phải khôn ngoan chọn lấy lối
đi ở ngày mai.
VI. THOÁT LY LUÂN HỒI
Đạo Phật giải rõ lý luân hồi, nhưng không phải để mãi chịu luân hồi. Biết luân
hồi tường tận rồi, Phật chỉ ra con đường thoát ly luân hồi. Đúng như ý nghĩa biết khổ,
chúng ta mới tìm cách thoát khổ. Luân hồi là vòng loanh quanh lẩn quẩn, nhào đi lộn
lại không thể thoát ra. Chấp nhận trong vòng quanh quẩn đó, do người không tìm được
manh mối thoát ra, hoặc không đủ khả năng để thoát ra. Như các nhà khoa học phát
minh được sức hút của trái đất, mọi vật cam chịu trong vòng vọt lên rớt xuống, không
sao thoát ra ngoài được. Nhưng cũng các nhà khoa học chế phi thuyền đủ khả năng vọt
ra ngoài vòng hút của trái đất, đi thám hiểm các hành tinh khác. Biết rõ sức hút của trái
đất rồi, mới chế được phi thuyền vọt ra ngoài sức hút. Cũng thế, Phật giải rõ lý luân
hồi rồi, mới dạy phương pháp thoát ly luân hồi. Mục đích của đạo Phật là thoát ly sanh
tử luân hồi, không chấp nhận sự loanh quanh trong vòng sanh tử. Còn trong sanh tử dù
dài ngắn khổ vui , đạo Phật đều kết luận là đau khổ, vì cùng một số phận vô thường.
Chỉ thoát được luân hồi mới là an vui giải thoát.
