sóc mới thành cây. Con người không tự là con người, mà phải do tinh cha, huyết mẹ,
nhờ sự bú sữa, ăn uống, hít thở... mới thành con người. Tóm lại cả thế gian này không
có một vật gì tự nó thành nó, mà do duyên chung quanh hợp thành hình.
Đã do duyên hợp thì không chủ thể, thế là vô ngã. Như thân xác thịt chúng ta,
nhà Phật bảo là tứ đại hợp thành. Đất nước gió lửa là bốn thứ lớn, hợp thành con người
cũng hợp thành sự vật. Thử phân tích con người, chất cứng là đất, chất ướt là nước,
chất động là gió, chất ấm là lửa. Bốn chất này tìm xem cái nào là chủ? Nhẹ như chất
gió và lửa mà thiếu một, thử hỏi thân này còn chăng? Quả nhiên không thể thiếu một
chất nào mà thân này còn tồn tại. Thế thì bốn chất có khả năng như nhau, vậy cái nào
là chủ? Không có chủ tức là vô ngã. Thân đã vô ngã, tâm lại có ngã chăng? Nhà Phật
chia thân này làm năm nhóm: nhóm hình sắc gọi là sắc uẩn, nhóm cảm thọ gọi là thọ
uẩn, nhóm tưởng tượng gọi là tưởng uẩn, nhóm suy tư gọi là hành uẩn, nhóm phân biệt
gọi là thức uẩn. Bỏ phần sắc uẩn ra, còn bốn thứ kia thuộc phần tâm thần. Thế thì bốn
nhóm thọ tưởng hành thức cái nào là chủ. Nếu cảm thọ là chủ thì tưởng tượng suy tư
phân biệt là gì? Chính nơi tâm thần chúng ta có đủ bốn nhóm ấy, mỗi thứ hoạt động
một lãnh vực riêng. Thế nên phần tâm cũng không chủ thể, ấy là tâm vô ngã.
b) Tu pháp Thập nhị nhân duyên
Mười hai nhân duyên, khởi đầu là vô minh duyên hành, hành duyên thức, thức
duyên danh sắc, danh sắc duyên lục nhập, lục nhập duyên xúc, xúc duyên thọ, thọ
duyên ái, ái duyên thủ, thủ duyên hữu, hữu duyên sanh, sanh duyên lão tử. Thế là “cái
này có nên cái kia có, cái này sanh nên cái kia sanh”. Vô minh là mê lầm về bản ngã,
nên mất thân theo nghiệp dẫn là Hành. Nghiệp thúc đẩy thức đi thọ sanh là Thức. Thức
tựa vào sự phối hợp của tinh cha huyết mẹ là Danh sắc. Danh là thức, sắc là tinh huyết
cha mẹ, hợp thành thai bào. Thai bào có đủ sáu căn là Lục nhập. Khi ra khỏi lòng mẹ
sáu căn tiếp xúc với sáu trần là Xúc. Do sự tiếp xúc có cảm thọ khổ, vui, không khổ
không vui là Thọ. Bởi cảm thọ nên sanh yêu thích là Ái. Từ yêu thích khởi tâm bảo thủ
là Thủ. Do bảo thủ tạo thành nghiệp thiện ác là Hữu. Đã có nghiệp thiện ác là có sanh
đời sau là Sanh. Đã có sanh là phải già chết là Lão tử. Trong mười hai nhân duyên liên
hệ quá khứ hiện tại vị lai, cứ thế xoay vần không có ngày cùng. Đây là mười hai nhân
duyên theo chiều lưu chuyển.
Biết rõ thân tâm này do nhân duyên hòa hợp không có chủ thể là vô ngã. Trí tuệ
đạt lý vô ngã này dẹp tan mê lầm về bản ngã là Vô minh. Thế là Vô minh diệt nên
Hành diệt, Hành diệt nên Thức diệt, Thức diệt nên Danh sắc diệt, Danh sắc diệt nên
Lục nhập diệt, Lục nhập diệt nên Xúc diệt, Xúc diệt nên Thọ diệt, Thọ diệt nên Ái diệt,
Ái diệt nên Thủ diệt, Thủ diệt nên Hữu diệt, Hữu diệt nên Sanh diệt, Sanh diệt nên Lão
tử diệt. Từ đây vòng xúc xích mười hai nhân duyên tan rã. Chính là câu “cái này không
nên cái kia không, cái này diệt nên cái kia diệt”. Đây là quán mười hai nhân duyên
theo chiều hoàn diệt.
Do
thấu suốt nhân duyên, đạt được trí vô ngã nên chứng quả Duyên giác.
Ngang
đây chấm dứt sự luân hồi, hằng an lạc Niết-bàn.
V.- GIÁC NGỘ LÝ DUYÊN KHỞI TÁNH KHÔNG, TU BỒ-TÁT
THỪA
a/ Giác ngộ lý duyên khởi tánh không
