thấy rõ tư tưởng thất bại chủ nghĩa của nó. Cả đất nước sôi nổi bất
bình, nhất là dân chúng Nam bộ. Trong lúc ở miền Nam, nhân dân
chiến đấu kiên cường chống ngoại bang chiếm đóng, thì ở Huế,
Tự Đức đã không giúp đỡ gì cho phong trào kháng chiến yêu nước,
không quan tâm gì đến đau khổ hy sinh của dân, còn đổ bạc tiền ra
xây lăng mộ Vạn Niên cho bản thân mình khiến cho nhân dân càng
thêm oán giận vì phải bỏ bao công sức vào công việc xây lăng tẩm cho
nhà vua. Vào lúc này, tại kinh thành Huế, ba anh em Đoàn Trưng,
Đoàn Hữu Ái và Đoàn Tử Trực, cả ba đều còn trẻ và có học thức,
thành lập một câu lạc bộ Văn chương “Sơn Đông Thi Tửu Hội” mà tôn
chỉ, hoàn toàn có tính chất chính trị định đưa lên ngôi một người
cháu năm đời của Gia Long, là Ưng Đạo. Đoàn Trưng là chồng của
công chúa Thế Cúc, con gái Tùng Thiện Vương, mà Tùng Thiện
Vương là chú của vua Tự Đức. Nhờ có quan hệ gia đình như vậy, mà
ba anh em họ Đoàn đã liên kết được với một số tướng lĩnh và binh
lính trong đội Phòng thành, trong số đó có các quan Tôn Thất Cúc,
Lê Chính Trực, Bùi Văn Liêu, Nguyễn Văn Đệ, Trương Trọng Hòa,
Phạm Lương Thanh.
Ngày mồng 8, tháng 9, năm Bính Dần (1866), quân của Đoàn
Trưng khoảng một nghìn người, gồm hầu hết là binh lính, thợ
thuyền, lao công, thuộc công trường xây lăng Vạn Niên nổi dậy
chiếm thành đánh vào cửa Tây. Vì thiếu vũ khí, phần lớn phải
dùng những chày giã vôi làm giáo. Và vì vậy gọi là “giặc chày vôi”.
Quân nổi loạn sắp sửa vào được bên trong nội cung để hạ sát Tự Đức
thì Hồ Oai, người chỉ huy thị vệ đội của nhà vua kịp thời đóng cửa
cung điện lại và tóm gọn cả đám loạn quân, cùng với thủ lĩnh của họ.
Cuộc nổi loạn không thành vì mệnh lệnh không được nghiêm túc thi
hành vì tổ chức kém. Những người cầm đầu bị hành hình và cuộc
nổi dậy bị đàn áp.
