Nền văn minh Trung Quốc tách rời hẳn kiến thức với thực
hành. Tầng lớp trung gian, những nhà kỹ thuật và khoa học không
có. Trí thức rất được trọng dụng, nhưng căn bản là trí thức lý
thuyết; người “kẻ sĩ” (tức những người có học chữ) để móng tay dài,
không bao giờ động tay động chân vào việc gì. Những cuộc thi của nhà
vua mở ra thường chỉ chú trọng đến nội dung tán tụng những văn từ
cổ điển và hình thức trau chuốt về văn chương; trong chương trình
thi cử, không hề có một bộ phận nào gọi là khoa học hay kỹ thuật cả.
Mãi đến thế kỷ XIX, chương trình giáo dục cổ điển chính thống
vẫn chưa có cả môn số học yếu lược. Về đại thể, một nền giáo dục
như vậy tất yếu phải dẫn tới sự đánh giá quá cao những giá trị và
nguyên lý, còn phần thực hành vật chất cụ thể thì bị coi thường và
bị thiệt thòi.
Tình trạng sự việc đó giải thích sự phản ứng khá “kỳ cục” của tầng
lớp kẻ sĩ Việt Nam cũng như Trung Quốc, khi họ lần đầu tiên tiếp
xúc với phương Tây. Và niềm tin bất biến vào một phương thức cai
trị đã từng tạo nên một sự ổn định ngàn năm này cũng góp phần giải
thích cái tính cố quyết, do tự hủy mình của các nhà trí thức quan
lại, từ chối sự cần thiết phải có những cuộc đổi thay, mặc dù đã
bao lần họ có dịp chứng nghiệm sức phá hoại ghê gớm của vũ khí
phương Tây. Đối với họ, chấp nhận nền kỹ thuật và phương thức tổ
chức của phương Tây, tức là chia quyền bính của mình mà giáo dục
cũng như thói quen suy nghĩ của phương Tây, hoàn toàn khác biệt với
họ. Điều đó cũng có nghĩa không những là làm giảm sút sức mạnh và
uy thế của họ, mà còn là từ bỏ cái ưu thế của nền giáo dục cổ điển
nhờ đó mà các quan lại đạt được uy tín của mình.
Những sự lùi bước dồn dập của chánh phủ Huế làm cho cả nước
bất bình. Nếu Tự Đức cùng các quan lại nặng tư tưởng thất bại chủ
nghĩa, là những người chịu trách nhiệm về tình trạng nô lệ và suy
đồi của đất nước thì một số khá đông các sĩ phu, có lòng yêu nước
