ông ta nghĩ rằng người ta đã vứt bỏ những bông hoa giả khỏi xiềng xích là để đeo
những xiềng xích thật mà không có một bông hoa nào cả.
Quan hệ giữa Hu-gô với các nhà khai sáng khác của thế kỷ mười tám, đại
thể cũng giống như mối quan hệ giữa sự tan rã của nhà nước Pháp dưới triều
nhiếp chính
1*
dâm đãng, với sự tan rã của nhà nước Pháp vào thời kỳ Hội nghị
quốc dân . Cả trong trường hợp này lẫn trong trường hợp kia đều là sự tan rã! Ở
kia sự tan rã biểu hiện dưới dạng một sự nhẹ dạ phóng đãng, hiểu biết và nhạo
báng tính vô tư tưởng trống rỗng của cái hiện tồn, nhưng chỉ để vui đùa với cái
cảnh tượng mục nát và tan rã sau khi gạt bỏ khỏi bản thân mình mọi mối dây ràng
buộc hợp lý tính và đạo đức, và để đi tới sự tiêu vong của bản thân mình khi nằm
dưới quyền lực của sự tan rã chung. Đó là sự mục nát của thế giới lúc đó, cái thế
giới thích thú với sự mục nát ấy của bản thân. Vào thời kỳ Hội nghị quốc dân thì
ngược lại, sự tan rã biểu hiện ra như là sự giải phóng tinh thần mới khỏi những
hình thức cũ, những hình thức này đã không còn xứng đáng và không còn khả
năng bao quát nó được nữa. Đó là việc cảm thấy sức mạnh của mình, một cảm
giác vốn có của cuộc sống mới, sức mạnh này phá hủy cái đã bị phá hủy, bác bỏ
cái đã bị bác bỏ. Vì vậy, nếu có thể công bằng coi triết học Can-tơ là lý luận Đức
của cuộc cách mạng Pháp, thì cần phải coi pháp quyền tự nhiên của Hu-gô là lý
luận Đức của ancien régime
2*
Pháp. Ở ông ta, chúng ta sẽ gặp lại toàn bộ tính
chất nhẹ dạ của những kẻ đốt cháy cuộc sống, sẽ gặp lại chủ nghĩa hoài nghi tầm
thường láo xược đối với các tư tưởng và hết sức ngoan ngoãn đối với tất cả
những gì có thể sờ thấy một cách thô thiển, cái chủ nghĩa hoài nghi chỉ bắt đầu
cảm thấy mình hết sức khôn ngoan khi nó đã bóp chết tinh thần của cái thực
chứng, - và tất cả những điều ấy để nắm lấy, dưới dạng cái còn lại, cái thuần túy
thực chứng và thưởng thức hạnh phúc của mình trong trạng thái súc vật đó. Ngay
cả khi Hu-gô cân nhắc sức mạnh của cái lý lẽ, với một bản năng hoàn toàn đúng
đắn, ông ta cũng tìm thấy một cái gì đáng nghi ngờ đối với lý trí trong tất cả
những gì là hợp lý tính và đạo đức trong các thể chế. Chỉ có bản tính súc vật là
một cái gì rõ ràng đối với đầu óc của ông ta. Nhưng chúng ta hãy nghe nhà khai
sáng của chúng ta đang lập luận theo quan điểm của ancien régime! Cần phải
nghe lập luận của Hu-gô trong sự trình bày của chính Hu-gô. Đối với toàn bộ lập
luận của ông ta, cộng chung lại cần phải thêm: ọ̀ ö
1*
.
