về mặt thuần túy lý luận pháp lý, nó phải được vận dụng cho bị cáo. Vì bị cáo đối
với tôi là có hại, cho nên hiển nhiên là tất cả những gì làm giảm việc gây thiệt hại
cho y, đều là có hại đối với tôi. Đó là một sự khôn ngoan hết sức thực tiễn.
Nhưng chúng ta, những người không thực tiễn, vì lợi ích của quần chúng
nghèo khổ, bất hạnh về chính trị và xã hội, chúng ta nêu lên điều mà trong sự tôi
đòi thông thái và ngoan ngoãn theo kiểu học trò của chúng, bọn mệnh danh là sử
gia đã bịa ra làm hòn đá luyện vàng thật sự để biến mọi đòi hỏi bẩn thỉu thành
vàng nguyên chất của luật pháp. Chúng ta đòi tập quán pháp cho dân nghèo, hơn
nữa đó không phải là tập quán pháp bị giới hạn trong một địa phương nào đó, mà
một tập quán pháp vốn có của dân nghèo trong tất cả các nước. Chúng ta còn đi
xa hơn và khẳng định rằng tập quán pháp, theo bản chất của nó, có thể chỉ là
quyền của đám quần chúng thấp kém nhất, bất hạnh nhất, không được tổ chức
nhất.
Dưới những cái gọi là tập quán của những kẻ có đặc quyền, người ta muốn
nói đến những tập quán mâu thuẫn với luật pháp. Thời gian xuất hiện những tập
quán đó thuộc vào thời kỳ mà lịch sử loài người còn là một bộ phận của lịch sử tự
nhiên, khi mà theo truyền thuyết Ai Cập, tất cả các vị thần đều giấu mình dưới
hình súc vật. Loài người hình như bị phân giải thành một loạt loại hình súc vật
khác nhau, mối quan hệ giữa chúng được quyết định không phải do sự bình đẳng,
mà chính là do sự bất bình đẳng, được ghi lại trong luật pháp. Thời kỳ không có
tự do trong lịch sự thế giới đòi hỏi những pháp luật biểu hiện sự không tự do ấy,
bởi vì cái quyền động vật ấy - khác với cái quyền của con người với tư cách là
hiện thân của tự do - là hiện thân của sự không tự do. Chế độ phong kiến, theo
nghĩa rộng nhất của từ ấy, là thế giới động vật có tinh thần, là thế giới loài người
bị phân chia, đối lập với cái thế giới loài người tự nó đang tạo nên những sự khác
nhau, và sự bất bình đẳng của nó chẳng qua chỉ là sự khúc xạ muôn màu của sự
bình đẳng mà thôi. Vì vậy, trong các nước thuộc chế độ phong kiến cổ sơ, trong
các nước chế độ đẳng cấp thống trị, nơi mà loài người thật quả được phân loại
theo ngăn kéo
1*
, nơi mà những thành viên cao quý, tự do chuyển hóa lẫn nhau,
của vị thánh vĩ đại - tức là của Loài người thần thánh - bị cưa xẻ, bị chẻ bổ, bị
cưỡng bức tách rời khỏi nhau, thì chúng ta cũng thấy có sự sùng bái động vật, tức
là tôn giáo thờ động vật dưới hình thức nguyên thủy, bởi vì con người bao giờ
cũng coi cái tạo nên bản chất chân chính của nó là sinh vật cao nhất. Hình thức
bình đẳng duy nhất được thể hiện trong đời sống thực tế của động vật là sự bình
