Tất nhiên, đây là một điều mới mẻ, vừa dễ chịu lại vừa bất ngờ: con người
có ý chí tự do mà người ta không được hạn chế bất cứ bằng cánh nào. Những
câu châm ngôn mà chúng ta đã được nghe cho tới nay giống với những lời của
nhà tiên tri xưa kia ở Đô-đôn - với ý nghĩa là cả hai bên đều xuất xứ từ cây
gỗ. Tuy nhiên, ý chí tự do không có những đặc điểm đẳng cấp. Chúng ta cần
phải hiểu như thế nào hành động nổi loạn đột ngột ấy của hệ tư tưởng? Vì rằng,
về mặt tư tưởng thì đứng trước chúng ta chỉ là những kẻ theo gót Na-pô-lê-ông.
ý chí của chủ rừng đòi hỏi được tự do xử lý kẻ vi phạm thể lệ về rừng bằng
một phương thức thuận lợi nhất, thích hợp nhất với nó và ít đắt nhất. ý chí này
mong mỏi nhà nước trao kẻ phạm tội cho nó tự xử lý. Nó đòi hỏi được plein
pouvoir
1*
. Nó không chống lại sự hạn chế ý chí tự do; nó chống lại cách hạn chế
đó, cách này hạn chế tới mức không những đụng đến kẻ vi phạm thể lệ về rừng
mà cả người chủ rừng nữa. Lẽ nào ý chí tự do này không muốn có rất nhiều tự
do? Lẽ nào đó không phải là ý chí rất tự do, ý chí tự do một cách tuyệt vời? ở thế
kỷ XIX, người ta dám hạn chế “đến mức như vậy” ý chí tự do của những tư nhân
công khai ban bố luật pháp, đó chẳng phải là một việc chưa từng nghe thấy hay
sao? Đó quả là một việc chưa từng nghe thấy.
Nhà cải cách cứng đầu cứng cổ, - tức tự do ý chí, - cũng bị người ta cột vào
cái chuỗi những lý do vững chắc mà sự ngụy biện đang dắt đi theo. Nhưng ý chí
tự do ấy phải nắm vững thói tốt: nó phải là một ý chí tự do thận trọng và trung
thực - một ý chí tự do biết cách tự xếp đặt sao cho lĩnh vực của nó ăn khớp với
lĩnh vực của sự tùy tiện của những tư nhân có đặc quyền nhất ấy. ý chí tự do được
nhắc đến chỉ có một lần, và trong một lần duy nhất đó, nó biểu hiện dưới hình
ảnh một người bình phàm lực lưỡng, ném những cây gỗ vào tinh thần của ý chí
hợp lý. Và thật vậy, ở đây, nơi mà ý chí bị gắn chặt vào những lợi ích nhỏ nhặt và
vị kỷ nhất, giống như kẻ nô lệ bị xích chặt vào tấm ghế của chiếc thuyền, thì tinh
thần ấy còn cần cái gì chứ?
Đỉnh cao nhất của toàn bộ lập luận này, lời diễn đạt súc tích nhất của nó,
được ghi trong nhận xét dưới đây - nhận xét này đặt lộn ngược những mối quan
hệ được nghiên cứu:
“Trong các khu rừng của nhà vua, cứ để các quan kiểm lâm được bổ nhiệm suốt đời: còn đối với các xã
và tư nhân, thì việc đó đáng hoài nghi hết sức”.
