không phải "bẩm sinh", một điều mà hơn 40 năm nay ở Anh đã phát hiện không biết bao
nhiêu lần, thì sự khẳng định của Phu-ri-ê coi sự đánh cá, săn bắn, v.v., là những quyền bẩm
sinh của con người phải nói là một khẳng định thiên tài.
Chúng tôi chỉ nêu vài ví dụ trong cuộc tranh luận của ông Bru-nô với Phi-líp-xơn, Hiếc-sơ,
v.v.. Ngay cả những đối thủ đáng thương ấy cũng không tỏ ra là bị sự phê phán tuyệt đối
đánh bại. Dù sự phê phán tuyệt đối nói gì thì nói, ông Phi-líp-xơn hoàn toàn không nói điều
gì phi lý khi ông chỉ trích nó như sau:
"Bau-ơ đang suy nghĩ một nhà nước kiểu đặc biệt... một lý tưởng triết học về nhà nước".
Ông Bru-nô đã lẫn lộn nhà nước với nhân loại, nhân quyền với
bản thân con người, sự giải phóng chính trị với sự giải phóng con người, thì tất nhiên là phải
suy nghĩ, và nếu không thì cũng phải tưởng tượng một nhà nước kiểu đặc biệt, một lý tưởng
triết học về nhà nước.
"Giá như nhà nghệ sĩ ngâm thơ" (ông Hiếc-sơ) "làm thế này thì hay hơn: đừng trình bày tư tưởng của mình một cách
chán ngấy, mà chỉ bác bỏ điều chứng minh của tôi nói rằng nhà nước Cơ Đốc... không thể cho những người theo một tôn
giáo nhất định nào khác được hoàn toàn bình đẳng về quyền lợi với các đẳng cấp cơ đốc, vì nguyên tắc sống còn của nhà
nước đó là một tôn giáo nhất định".
Giá như nhà nghệ sĩ ngâm thơ Hiếc-sơ thực sự bác bỏ điều chứng minh của ông Bru-nô và
- như tờ Deutsch - Französische Jahrbücher "đã làm - vạch rõ rằng nhà nước của đẳng cấp và
của độc một mình Cơ Đốc giáo chẳng những là một nhà nước nói chung không hoàn bị mà
còn là một nhà nước Cơ Đốc không hoàn bị, thì ông Bru-nô cũng trả lời như đã trả lời những
ý kiến bác bẻ đăng trên "Deutsch - Französische Jahrbücher" rồi:
"Những lời chỉ trích về việc này chẳng có ý nghĩa gì cả"
Ngược lại với điều khẳng định của ông Bru-nô nói rằng
"áp lực của người Do Thái trên lò xo lịch sử đã gây nên một áp lực ngược lại".
Ông Hiếc-sơ đã nhận xét hoàn toàn đúng rằng:
"Như vậy thì người Do Thái hẳn đã là một cái gì trong sự nghiệp hình thành lịch sử, và nếu bản thân Bau-ơ khẳng định
điều đó thì ông ta không có quyền khẳng định một đằng khác là họ chẳng góp tý gì của mình vào sự nghiệp hình thành thời
kỳ hiện đại cả"
Ông Bru-nô trả lời:
"Cái mống trong con mắt cũng là một cái gì đó. Nó có vì vậy mà đóng góp chút gì vào sự phát triển thị giác của tôi
không?".
Cái mống, cũng như dân Do Thái trong thế giới Cơ Đốc, đã có trong con mắt tôi từ khi tôi
mới đẻ, nay vẫn tiếp tục nằm đấy, cùng lớn lên và phát triển với con mắt, nó không phải là
một cái mống bình thường nào đó: nó là một cái mống kỳ lạ, không thể tách khỏi con mắt tôi,
và nhất định là có góp phần vào sự phát
