các hệ thống phức hợp lồng ghép vào nhau như những con búp bê
matryoshka của người Nga. Điểm qua kinh tế học hành vi sẽ tạo thuận lợi
hơn cho việc tìm hiểu bao quát về lý thuyết phức hợp, cách thức mà các
động lực căn bản quyết định vận mệnh của đồng đô-la cũng như thế tàn cuộc
của chiến tranh tiền tệ.
• Kinh tế học hành vi và Lý thuyết phức hợp
Kinh tế học hành vi đương đại đã hình thành từ ngành khoa học xã hội
giữa thế kỷ 20. Các nhà xã hội học tiên phong như Stanley Mil gram và
Robert K. Merton đã tiến hành nhiều thử nghiệm và phân tích dữ liệu trên
quy mô rộng để phát triển các hiểu biết mới mẻ sâu sắc về hành vi con
người.
Đóng góp nổi danh nhất của Robert K. Merton là sự hoàn thiện ý tưởng
về “lời tiên đoán tự nó trở thành hiện thực”. Ý tưởng này như sau: một tuyên
bố được cho là đúng đắn (ngay cả khi nó bắt nguồn từ những sai lầm) sẽ có
thể trở thành đúng trên thực tế nếu bản thân lời tuyến bố đó làm thay đổi
hành vi theo cách thức làm hợp lý các giả thuyết (sai lầm) ban đầu. Thật thú
vị, khi trình bày quan điểm này, Merton đã dùng ví dụ minh họa là hành
động khách hàng đổ xô đến ngân hàng rút lại tiền trong giai đoạn chưa xuất
hiện bảo hiểm tiền gửi. Một ngân hàng có thể bắt đầu một ngày làm việc tốt
đẹp với lượng vốn dồi dào. Một tin đồn nói rằng ngân hàng đó không hoạt
động tốt, mặc dù chỉ là tin thất thiệt, cũng có thể khiến rất nhiều người gửi
tiền đồng loạt đổ xô tới rút tiền. Ngay cả những ngân hàng tốt nhất cũng
không thể duy trì được 100% tiền mặt, vậy nên sự đổ xô đến rút tiền tại ngân
hàng sẽ buộc nó phải đóng cửa, không đáp ứng được nhu cầu của tất cả các
khách hàng. Cuối ngày làm việc, ngân hàng đó sụp đổ và như vậy đã khẳng
định tin đồn – mặc dù lúc đầu tin đồn là không đúng. Sự tương tác giữa tin
đồn, các hành vi hệ quả và sau cùng là thất bại của ngân hàng đã minh họa
cho một vòng lặp các phản hồi chủ động giữa thông tin và hành vi.
Merton và các nhà xã hội học hàng đầu khác đều không phải là những nhà
kinh tế học. Nhưng theo một ý nghĩa khác thì họ đúng là người nghiên cứu
kinh tế, bởi vì kinh tế học suy cho cùng là nghiên cứu việc con người ra
quyết định, liên quan đến hàng hóa trong điều kiện khan hiếm. Các nhà xã
