phá từng đạt nhiều cấp độ khác nhau trong quá khứ. Sau cùng ngọn núi lửa
hoàn toàn nổ tung và hòn đảo chìm xuống biển. Mọi thứ đều bị xóa sạch. Sự
kiện này là cực kỳ bất thường, nhưng giới hạn trong quy mô của hệ thống –
một hòn đảo. Thảm họa không thể lớn hơn quy mô của hệ thống xảy ra thảm
họa đó.
Trên đây là tin tốt lành. Còn tin xấu là các hệ thống nhân tạo lại gia tăng
quy mô theo thời gian. Mạng lưới điện ngày càng mở rộng hơn và gắn kết
nhiều hơn, hệ thống đường giao thông cũng phát triển hơn, Internet tăng
thêm nhiều node và switch. Một tin xấu hơn nữa là quan hệ giữa nguy cơ
xảy ra thảm họa và quy mô hệ thống là quan hệ lũy thừa. Điều này có nghĩa
là nếu quy mô hệ thống tăng gấp đôi, thì rủi ro không chỉ tăng gấp đôi – nó
tăng thêm hàng chục lần. Nếu hệ thống lại tăng gấp đôi quy mô một lần nữa,
thì rủi ro gia tăng hàng trăm lần.
Cứ thế quy mô tăng và rủi ro tăng nhanh hơn.
Các thị trường tài chính là những hệ thống phức hợp siêu đẳng. Hàng
triệu người giao dịch, nhà đầu tư và nhà đầu cơ đều là các bộ phận tự hành.
Họ rất khác biệt nhau xét về nguồn lực, sở thích và cách chấp nhận rủi ro.
Họ đầu cơ giá lên và giá xuống, nắm giữ và bán khống chứng khoán. Một số
người thấp nhận rủi ro lên đến hàng tỷ đô-la, một số khác chỉ “chơi” vài
trăm. Nhưng họ gắn kết với nhau rất mật thiết. Họ mua bán và đầu tư trong
mạng lưới các sàn giao dịch chứng khoán, mạng lưới môi giới, các hệ thống
tự động và các luồng thông tin.
Tính liên lập cũng là một thuộc tính của các thị trường này. Khi khủng
hoảng nợ vay dưới chuẩn đã làm chấn động thị trường vào đầu tháng
8/2007, các cổ phiếu tại Tokyo rớt giá nặng. Một số nhà phân tích Nhật Bản
ban đầu không hiểu tại sao khủng hoảng vay dưới chuẩn tại Hoa Kỳ lại có
thể ảnh hưởng đến chứng khoán Nhật Bản. Lý do là các chứng khoán Nhật
Bản trong quá khứ đã có tính thanh khoản cao và có thể được bán để tăng
tiền mặt ký quỹ tối thiểu cho các khoản vay thế chấp tại Mỹ. Kiểu ảnh
hưởng tài chính như trên chính là sự trả báo của tính liên lập.
Sau cùng thì những người mua bán chứng khoán và các nhà đầu tư sẽ
chẳng còn gì nếu không điều chỉnh. Họ quan sát luồng giao dịch và các phản
