ông trở thành người tù “số một” của quân Minh xâm lược, với cái chết
trải qua 6 thế kỷ vẫn chưa được biết rõ ràng.
Trong lúc đó, người đứng “số hai” lại an toàn. Đó là con trai trưởng
của ông: Nguyên Trừng. Hồ Nguyên Trừng ngay từ đầu đã thoát ra
khỏi lực hấp dẫn của vương quyền, vui vẻ đứng vào vị trí “số hai” để
em mình là Hồ Hán Thương lên ngôi (1401), kế vị Hồ Quý Ly. Khi bị
quân Minh bắt về Nam Kinh, Nguyên Trừng được vua Minh tha bổng,
trọng dụng nhờ tài chế súng thần cơ, cất nhắc lên những chức vị khá
cao như Tả Thị lang bộ Công. Khi mất Hồ Nguyên Trừng được truy
phong Thượng thư. Quỳnh Chi - qua bài về các nhân tài kiệt xuất của
Việt Nam in trong cuốn Kiều bào và quê hương (Sđd) viết đại ý:
“Hồ Nguyên Trừng giữ chức Tư đồ và Tả Tướng quốc, là người đã
sáng chế ra vủ khí súng thẩn và pháo thẩn đầu tiên trong lịch sử Việt
Nam (và Trung Quốc). Quân Minh đã thâu được vũ khí súng thần
(thẩn sang) và pháo thẩn của ta mà Trung Quốc chưa hê có. Sách Việt
Kiện thư của Lý Văn Phương, đời Minh ghi: “Súng thẫn cơ có được
gần đây, dùng sắt làm tên, bắn đi bằng lửa, đi xa ngoài trăm bước,
nhanh chóng kỳ diệu như thẩn, nghe thấy tiếng là lửa đã đến”. Hoặc:
“Thành Tổ bình Giao Chỉ (Việt Nam), lấy được cách chế tạo súng
thần, pháo thẩn, liền đặt thần cơ doanh để thao luyện”. Sách Quảng
Dương tạp ký đánh giá: “Súng Giao Chỉ nhất thiên hạ, Hồ Nguyên
Trừng làm đến chức Thượng thư bộ Công được quân đội Trung Hoa
tôn là “Thần của hỏa khí”. Tác giả Trương Tú Dân trong bài viết
(năm 1947): “Cống hiến của người Giao Chỉ đời Minh ở Trung
Quốc” kết luận: “Minh Thành Tổ biết súng thẩn của Giao Chỉ là thứ
vũ khí lợi hại mà Trung Quốc chưa từng có, cho nên sai người (Hồ
Nguyên Trừng) chế tạo. Quân đội Trung Hoa mỗi khi tế binh khí đều
tế Hồ Nguyên Trừng, tôn vinh là Thần hỏa khí”.
Về nội dung tương tự, trên tạp chí Xưa và Nay, một số tác giả như:
Phạm Hân, Hoài Anh, Hoàng Thanh Đạm, Nguyễn Hữu Tâm đã đê'
