Chỉ cần ông nhớ tới ba tháng trước đây như thế nào và bây giờ mình ra sao,
nhớ tới việc ông đang đều đều xuống dốc là bất ký hy vọng nào có thể lóe
lên cũng đều tan vỡ.
Ông nằm quay mặt vào lưng đi-văng, cô độc giữa một thành phố đông
người, giữa vô vàn người quen biết và gia đình mình, ngay dưới đáy biển,
trên mặt đấy, không đâu có cảnh cô đơn trọn vẹn hơn thế. Trong thời gian
cuối của cảnh cô đơn khủng khiếp đó, Ivan Ilich chỉ sống bằng tưởng tượng
lại đi văng. Những khung cảnh đi văng lần lượt, hiện ra trước mắt ông. Bao
giờ cũng bắt đầu từ những khung cảnh gần nhất rồi chuyển tới những
khung cảnh xa xưa nhất, tới thời thơ ấu và dừng lại đó. Ivan Ilich nhớ tới
món mứt hôm nay người ta đưa cho ông ăn, ông nhớ tới quả mận khô của
Pháp, vỏ nhăn nheo trong thời thơ ấu, tới vị ngon đặc biết của nó và việc
nước dãi ứa đầy mồm khi cắn phập tới hạt. Cùng với hồi ức về vị ngon của
quả mận kéo theo hàng loạt hồi ức về thời kỳ đó: vú em, người anh, các đồ
chơi. “Chả nên nghĩ tới thời đó…Đau đớn quá”, - Ivan Ilich tự nhủ và lại
chuyển sang nghĩ về hiện tại. Chiếc khuy trên lưng đi-văng và những nếp
nhăn trên tấm đa dê thuộc: “Da dê thuộc không bền, đắt tiền, không bền, đã
xảy ra chuyện cãi cọ về nó. Nhưng có một mảnh da dê thuộc khác và một
cuộc cãi cọ khác, khi chúng mình dứt nó ra khỏi cặp của bố và bị trừng
phạt, còn mẹ thì mang bánh ngọt đến cho”. Lại dừng lại ở thời thơ ấu, Ivan
Ilich lại cảm thấy đau đớn, ông cố gắng xua đuổi nó và nghĩ tới chuyện
khác.
Ngay lúc đó, cùng với những hồi ức này, trong lòng ông đã diễn ra một loạt
hồi ức khác về việc căn bệnh của ông phát triển và nặng lên như thế nào.
Càng nghĩ xa về trước càng thấy nhiều sự sống hơn. Nhiều điều lành trong
cuộc sống, ngay sự sống cũng nhiều hơn. Những hồi ức đó quyện lẫn vào
nhau. “Nhưng nỗi đâu đướn ngày càng tệ hại, cũng như cả cuộc sống ngày
càng tệ hại”, - ông nghĩ. Ngược về trước chỉ có một chấm sáng ở giai đôạn
đầu cuộc đời, còn sau đó tất cả trở nên ngày càng đen tối hơn và diễn ra
ngày càng chóng vánh hơn. “Tỷ lệ nghịch với bình phương khoảng cách tới
cái chết”, - Ivan Ilich nghĩ và hình ảnh hòn đá rơi xuống với tốc độ ngày
