đầu. Bữa ăn hai người, dù đạm bạc đến mấy, là bữa ăn của chiến sĩ, trò
chuyện trong bùn chỗ đóng quân, bữa ăn một mình trong một căn phòng
bẩn thỉu, chẳng quen biết ai và phải nuốt vội vàng, trả tiền và đi, giống
những bữa ăn của đám tù ngồi quanh một cái bàn trong quán những ngày
cảnh sát giải họ đi trao cho nơi khác. Người ta đã tháo cùm tay cho họ một
lúc, và họ ăn những thức xin được hoặc mua được bằng những đồng xu
cuối cùng đầy rỉ xanh, đôi khi vấy máu. Nhanh lên rồi lại cùm tay! Lên
đường giữa đám ngựa với chiếc xích buộc vào yên ngựa! Khi ngồi trong
quán sữa lẻ loi bên cạnh những người không quen biết, tôi có cảm giác tù
nhân ấy. Có tất cả cái buồn bã đó trong bữa ăn của kẻ vận áo rơ-đanh-gôt
ngồi một mình trong cùng những quán ăn về giá cả thuộc giới áo b-lu-dơ,
áo thợ.
Buồn thay, cuộc sống từ khi mọi người xa cách nhau!
Người ta không còn gặp nhau buổi tối như xưa nữa. Phải đi tìm nhau,
trèo lên nhà người này, người nọ. Người thì vừa đi khỏi, người thì chưa về.
Người này chắc ở vườn Luyc-xăm-bua, người kia ở Ô-đê-ông, nhưng dọc
đường ai nấy đã thay đổi ý kiến và chẳng đi gặp ai ở Ô-đê-ông hay ở Luyc-
xăm-bua. Nếu bạn ở nhà thì buồn thay, cái buồng trọ! Buồng trọ của bọn tôi
mới chật chội và tối tăm làm sao, đồ đạc cũ kỹ, tường dán giấy rách nát,
thiếu ánh mặt trời và thiếu không khí. Phải ngồi trên những chiếc ghế gẫy,
một cái hòm rỗng, như trong một ngôi nhà người ta đang lập biên bản sau
cuộc vỡ nợ hoặc bên cạnh người chết. Trong buồng trọ của người nghèo, dễ
muốn im lặng hơn là muốn trò chuyện. Người ta vui vẻ và linh hoạt ở bàn
ăn của bà me Pê-tray, ở chỗ hẹn của những bữa tiệc tám xu, chứ hai người
trong một hang nhà trọ ấy thì người nọ hầu như thấy xấu hổ trước mặt
người kia, vì cái bẩn thỉu và cái nghèo khổ đè quá nặng lên vai và lên tim
người ta.
Thật là một điều bất hạnh khi không còn bà mẹ Pê-tray nữa.
Tôi chưa mất mát những người họ hàng mà tôi đã yêu mến – chú Jô-
dep hiện còn sống, những cô bác và những cô em họ cũng thế - nhưng tôi
